Smyrna Asklepionu’ndan Günümüze

Türkiye’de Çağdaş Tıp Eğitiminin Gelişmesi ve Dokuz Eylül Tıp Fakültesi’nin Kuruluşu

1. GİRİŞ VE AMAÇ

Son yıllarda Smyrna Agorası ve Eski Smyrna (Bayraklı) kazılarında da “Asklepios kültü”, tıp ve sağlıkla ilişkili önemli veriler açığa çıkarılmıştır (1)

Batı Anadolu, Ege Bölgesi ve İzmir; antik kentleri, coğrafyası, denizi, kıyıları, dağları, ovaları, ırmakları, doğası, ipek yolunun denize açılan kapısı olması, ılıman iklimi, ekolojisi ve kültürel çevresi ile insan varlığının ve kültürünün gelişiminde ve dünya tıbbının doğuşunda önemli bir uygarlık ve yaşam alanıdır (Harita 1).

Antik çağda, ilk olarak Bayraklı’da kurulan İzmir kenti, bugünkü İzmir kenti, sonradan bugün kent merkezinin bulunduğu Kadifekale (Pagos) ile deniz arasındaki düzlüğe İÖ 4. yüzyıl sonunda taşınmıştır.

Harita 1.  İzmir’in Ege Bölgesi’deki merkezi konumu. (https://www.harita.gen.tr/fiziki_haritalar/1/izmir_fiziki_il_haritasi.jp)

Güncel olarak, Ege bölgesinde bulunan “görkemli antik kentler ve uygarlık kalıntıları”, bir kısm önemli yapıtları yurt dışına götürülmüş olan (Berlin Bergama Müzesi,  Londra British Museum, Fransa Louvre Müzesi, ABD Princeton Sanat Galerisi vb) anıtsal mimari yapıları, asklepionları ve sağlık merkezleri, tiyatroları, antik ulaşım yolları ve antik limanları bunun en önemli kanıtlarındandır.

Bölgede yaşayan toplumlar, tarih boyunca, doğadan yararlanmış, “varlık” içerisinde yaşam sürmüş, ticaretin, bilimin, sanatın, felsefenin, uygarlığın, demokrasi kültürünün ilerlemesi ile tıbbın gelişmesine de çok önemli katkı yapmışlardır.

Tarih içinde Ege Bölgesi’nde sağlık açısından; Smyrna (İzmir), Pergamon (Bergama), Ephesus (Efes), Kos (İstanköy), Knidos (Datça) Asklepionu tanınmıştır.

Antik çağda İzmir Asklepionu, kuzeyinde Bergama Asklepionu, güneyinde Efes Asklepionu ile önemli bir sağlık merkezi olmuştur.

Tıbbın babası olarak bilinen Hipokrates Kos (İÖ: 460), Galenos Bergama (İS 129) doğumludur ve “akılcı” tıp yöntemlerini ve eğitimini uyguladıkları için önemlidir (1-5).

Tarih içinde, Türkiye’de çağdaş anlamda tıp eğitiminin gelişmesi için 1827 yılından sonra önemli çalışmalar başlamıştır.

Avrupa ülkelerine öğrenciler gönderilerek orada eğitim almaları ve oradan bazı tıp profesörlerini İstanbul’a getirterek, eğitimde ilerleme için çaba gösterilmiştir.

Buna karşın, Cumhuriyet devri ile birlikte, Atatürk’ün öncülüğündeki reformlarla diğer alanlarda olduğu gibi, tıp eğitimi alanında da ilerlemeler sağlanmıştır.

1933 Üniversite Reformu ile İstanbul Darül-Fünun Tıp Fakültesi 1 Ağustos 1933 gününden başlayarak İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi adını almıştır.

7 Temmuz 1945 günü Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarak Ankara Tıp Fakültesi kurulmuştur.

Türkiye’nin 3. Tıp Fakültesi İzmir’de 20 Mayıs 1955 günü Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi olarak kurulmuştur.

İzmir’de ikinci tıp fakültesi 1 Mart 1978 günü kurulan EÜ İzmir Tıp Fakültesi’dir.

Bu fakülte, 20 Temmuz 1982’de yeni kurulan Dokuz Eylül Üniversitesi içinde yer alarak Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi adını almış ve 1 Mart 2023 günü 45. Kuruluş yılını kutlamıştır.

Güncel olarak İzmir’de, 6 Devlet ve 2 Vakıf Tıp Fakültesi eğitim vermektedir.

Türkiye genelinde ise, 2022 yılında 118 tıp fakültesi, 143 program bulunmaktadır. Tıp Fakülteleri programlarının 97’si devlet, 46’sı vakıf Üniversitesi Tıp Fakültesi’dir (6).

İzmir, antik çağdan günümüze, kesintisiz olarak Anadolu’nun önemli bir kültür, ticaret ve sağlık merkezidir.

Amacımız, Cumhuriyet’in yüzüncü yılında;  İzmir’de, Symirna Asklepionu’ndan günümüze dek süre gelen tıp ve sağlık alanındaki gelişmeleri ve ilerlemeleri, “yerelden, evrensele” ulaşan boyutu ve Türkiye’de çağdaş tıp eğitimi alanındaki gelişmelerin ışığında Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin kuruluşunun önemini vurgulamaktır.

2. İzmir ve EGE Asklepionları

1. İzmir Asklepionu

Smyrna Asklepionu’nun yerinin konumu açısından, antik yazarların görüşleri dikkat çekicidir.  

Örneğin, Pausanias (Gezgin, Tarihçi, Coğrafyacı) ve Aelius Aristides (Hatip, Söylevci) bu konuya değinmiştir (7).

Antik Smyrna’nın, değişik zamanlarda, önce Bayraklı (Bayraklı Höyüğü, Hacı Muço Tepesi, Tepekule) (Fotoğ. 1), sonra Kadifekale (Pagos) eteklerinde (denize yakın), 2 ayrı Asklepionu vardır (2-5).

Smyrnalı Hekim Hikesios’un (İÖ 2. yy sonu-1. yy başı), bir tıp okulu açmasıyla, İzmir sağlık merkezi olmuştur ve “Sağlık İçin Maddeler Üzerine” (Beslenme, diyet,  farmakoloji) adlı bir yapıt yazmıştır (2,4).

Smyrnalı Hekim Hermogenes’in adı, Bergamalı Galenus’un “Basit İlaçların İçerikleri ve Özellikleri” (De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus) adlı kitabında ve bir Smyrna sikkesi (İ.S. 54-68) üzerinde, kent yöneticisi olarak geçmektedir (3,4).

Hermogenes’in Halkapınar’da bulunan mezar taşında (Fotoğ. 2) (British Museum), 72 adet tıp yapıtı yazmış olduğu belirtilmiştir (8,9).

Fotoğ. 1. Eski Smyrna Bayraklı), Asklepios ve ölü kahramanlar kutsal alanı, Solda Asklepios Sunağı (https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/307869)

Fotoğ. 2. Smyrna’da yaşamış olan Hekim Hermogenes’in (İ.S. 1., 2. yy) mezar taşı  yazıtı (British Museum) (7).

Ayrıca, Diana Hamamaları (Halkapınar Gölü) (Fotoğ. 3), Agamemnon Kaplıcaları (Balçova) (Fotoğ. 4) sağlık ve şifa merkezleri olarak belirtilmiştir (1-5).

Smyrna (İzmir), Asklepionları ve yetiştirdiği hekimler ile “İÖ 2.yy-İS 3.yy” da, antik Roma döneminde önem kazanmıştır.

Fotoğ. 3. Diana Hamamları (Halkapınar Gölü). İzmir’in tarihsel tatlı su kaynağı (Döğer E. İzmir'in Smyrna'sı).

Fotoğ. 4. Agamemnon Kaplıcaları (Balçova) antik çağdan günümüze işlevsel olmuştur (1900).

2. Bergama Asklepionu

Pergamun Askleionu (İÖ 370), Galenos (IS 129-216) (Fotoğ. 5) gibi hekimlerinin yetiştiği ve “ölümün giremediği yer” olarak bilinen bir tıp okuludur, dünyanın ilk “psikoterapi” hastanesidir (Fotoğ. 6). Bergama akropolü dışında, sağlık tanrısı Asklepios adına kurulmuş, mimarisi ve sağaltım yöntemleri ile tanınmıştır.

Bergama kentinin dışında, Geykili Dağı'nın eteğindeki bu yapılar bütünü, iki yanında satış yerleri (halk ilaçları, tılsım, vb ), çeşme, hamam vb anıtsal yapıların yer aldığı, 1 kilometrelik 'kutsal yol' ile kent merkezine bağlanıyordu (9-11).

Aristides (İS 117–181), Bergama Asklepionu’nda sağlığına kavuşmuş, uygulanan sağaltım yöntemlerini “Hieroi Logoi” (Sacred Tales, Kutsal Masallar) adlı yapıtında (otobiyografi) anlatmıştır (12).

Allianoi sağlık merkezi (Paşa Ilıcası), Bergama antik kentinin 18 km kuzeydoğusunda yer alır, kükürtlü sıcak suları ile bir antik dünyanın önemli hidroterapi merkezidir. Yortanlı Baraj Gölü içerisinde, kum ile örtülerek bırakılmıştır (31.12.2010) (Fotoğ. 7,8) (13-15).

 

Fotoğ. 5. Bergamalı Galenos (İS 129-216). Galenos Symirna Askelpionu’nda eğitim görmüştür.

Fotoğ. 6. Bergama Asklepionu giriş yolu, iki yanda satış yerleri, çeşme, hamam gibi yapılar vardır (http://www.my-favourite-planet.de/english/middle-east/turkey/pergamon/pergamon-photos-01-035.html

Fotoğ. 7. Allianoi sağlık ve hidroterapi merkezii genel görünümü. Yortanlı Baraj Gölü’nde, kumla örtülerek bırakılmıştır (31.12.2010) (11-13)

Fotoğ. 8. Allianoi sağlık ve hidroterapi merkezi. Yortanlı Baraj Gölü’nde, kumla örtülerek bırakılmıştır (31.12.2010) (11-13)

3. Efes (Ephesus)  Asklepionu

Antik Efes (Ephesus)  Asklepionu (Tıp Okulu), Soranos (İS 110-130), Rufus (İS 98-138) ve Alexandros (İS 380) (Fotoğ. 9) gibi ünlü hekimleri yetiştirmiştir.

Fotoğ. 9. Efes Kuretler Caddesi’deki, Dr. Alexandros heykeli ve yazıtı: Efes Halk konseyi hizmetleri için dikmiştir (İS 380).

İzmir’in çevresindeki, antik çağın ünlü tıp okulları merkeze yakındır (Bergama 80 km, Alliaoni 94 km, Efes 100 km).

Aralarında etkileşim bulunmaktadır. Örneğin, Bergamalı Galenos, İzmir Asklepionu’nda eğitim almıştır.

Selçuklular ve Osmanlılar döneminde de “Şifahane”, “Daruşşifa” adı altında İstanbul ve Anadolu’nun birçok yerinde sağlık merkezleri, hastaneler ve tıp okulları açılmıştır.

3. Türkiye’de çağdaş tıp eğitimine doğru giden gelişmeler

Sultan II. Mahmut (1785-1839) döneminde, tıp ve sağlık eğitimi çalışmalarına önem verilmiş, yenilikçi adımlar atılmış, çağdaş tıp eğitimi yapılması için, 14 Mart 1827’de, “Tıphane-i Amire” ve “Cerrahhane-i Amire” açılmıştır.

1. Dr. Karl Ambroise Bernard (1808-1844), 3 Aralık 1838’de, Viyana’dan İstanbul’a, çağdaş tıp eğitimini başlatmak için “çağrılı” olarak gelmiştir (Fotoğ. 10).

Çok çalışkan bir kimse olan Dr. Karl Ambroise Bernard özveri ile çalışmıştır. Eğitim dili Fransızca olmuştur (15).

36 yaşında vefat etmiştir (2 Kasım 1844). Gömütü; Beyoğlu Saint Antonio Kilisesi, dış sol yan duvarı içindedir.

Fotoğ. 10. 1838, Dr. Karl Ambroise Bernard (1808-1844), Viyana’dan İstanbul’a gelmiş (3 Aralık 1838).

2. Kırımlı Aziz İdris ve Tıp Eğitiminin Türkçe olması, dünyadaki ilerlemelerin ışığında; önce İstanbul’da, Fransızca (Fransız Tıp Okulu) ve Almanca (Alman Tıp Okulu) etkisi altında gelişen tıp eğitimi, Kırımlı Aziz İdris (1840-1878) (Fotoğ. 11)’in liderliğinde Türkçeye geçmiştir (1867) (16-18).  Kırımlı Aziz İdris Kızılay’ın da kurucuları arasında yer almıştır. Gömütünün yeri belli değildir.

Fotoğ. 11. Kırımlı Aziz İdris (1840-1878). Sivil Tıbbiyede, derslerin Türkçe verilmesini sağladı (1867). Sonra, Askerî tıbbiyede de dersler Türkçe verilmeye başlanmıştır (1871).

3. Prof. Dr. Robert Rieder (1861-1913) (Fotoğ. 12) ve Prof. Dr. Georg Deycke (1865-1938) (Fotoğ. 13), 5 Haziran 1898’de, Almanya’dan gelmiş, askeri tıp eğitiminde Alman tıp okulu örnek alınmış, Gülhane Uygulama Hastanesi (30 Aralık 1898) kurulmuş, Haydar Paşa Askeri Hastanesi’nin (açılış: 6 Kasım 1903) görkemli binasının yapımı sağlanmıştır (18,19).

Prof. Dr. Robert Rieder, Haydar Paşa Askeri Hastanesi’nin yapım işlerini denetlerken, düşmüş ve sakatlanmış, ülkesine geri gitmek zorunda kalmıştır.

1907’de Prof. Dr. Georg Deycke’nin sözleşmesi sona ererek Almanya’ya dönünce yerine Prof. Dr. Julius Wieting (1868-1922) (Fotoğ. 14) gelmiş ve 1914 yılına dek görevde kalmıştır.

      

Fotoğ. 12. Prof. Dr. Robert Rieder (1861-1913).

Fotoğ. 13 Prof. Dr. Georg Deycke (1865-1938).

Fotoğ. 14. Prof. Dr. Julius Wieting (1868-1922).

4. Prof. Dr. Cemil Topuzlu’nun (1866-1958)  liderliğinde, 1909 yılında, Sivil ve Askeri Tıp okulları, İstanbul Darül- Fünun Tıp Fakültesi adı ile birleşerek Haydar Paşa Hastanesinde eğitim ve öğretime başlamışlardır.

İlk Dekanı Fransa’da eğitim görmüş ve iyi bir cerrah olan Prof. Dr. Cemil Topuzlu (Fotoğ. 15 ) olmuştur.

Prof. Dr. Cemil Topuzlu, bu dönemde, Türkiye’de çağdaş patolojinin kurucusu ve kanser savaşını başlatan Prof. Dr. Hamdi Suat Aknar (Fotoğ. 16)’ın da, sürgünde (Yemen, Sudan) bulunduğu yerden İstanbul’a gelmesini (Kadırga Sivil Tıp Fakültesi, 1908) ve İstanbul Tıp Fakültesi (Birleşik Sivil ve Askeri Tıp Fakültesi, Haydarpaşa, 1909)’nde görev almasını sağlamıştır (18).

 

Fotoğ. 15. 1909 Üniversite Reformu sonrası, İstanbul Tıp Fakültesi’nin ilk Dekanı Prof. Dr. Cemil Topuzlu (1866-1958).

Fotoğ. 16. Prof. Dr. Hamdi Suat Aknar(1873-1936). Türkiye’de çağdaş patolojinin ve Türk Kanser Araştırma ve Savaş Kurumu (1933)’nin kurucusudur. 1974 TÜBİTAK Hizmet Ödülü almıştır.

5. Atatürk’ün 1933 Üniversite Reformu, 1 Ağustos 1933, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi

Atatürk İstanbul Darül- Fününu ile ilgilenmiş (Fotoğ. 17) ve Cumhuriyetin getirdiği yeniliklere uyum göstermesi için çaba göstermiştir.

Sonunda, zorunlu olarak 31 Temmuz 1933 günü Üniversite Reformu’nu gerçekleştirmiştir. 1 Ağustos 1933 günü İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi adı geçerli olmuştur.

Bu dönemde, Hitler yönetiminden kaçarak Türkiye’ye gelen, çoğu Musevi asıllı, yaklaşık 350 Alman bilim insanı İstanbul Tıp Fakültesi’nde görev almıştır. İstanbul Tıp Fakültesi Dergisi, bu dönemde, Avrupa’da ilgiyle izlenmiştir.

Atatürk, Üniversite Reformunu ME Bakanı Dr. Reşit Galip (1893-5 Mart 1934) (Fotoğ 18) ile yürütmüştür. İstanbul Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ömer İrdelp  (Fotoğ 19) ve Tıp Fakültesi’nin ilk Dekanı Ord. Prof. Dr. Tevfik Salim Sağlam’dır (1882-1963) (Fotoğ. 20).

Fotoğ. 17. Atatürk, , İstanbul Üniversite öğrencileri ile birlikte (2 Temmuz 1933) (https://isteataturk.com/Kronolojik).

    

Fotoğ. 18. 1933, Atatürk’ün Üniversite Reformu için görevlendirdiği ME Bakanı Dr. Reşit Galip (1893-5 Mart 1934).

Fotoğ. 19. Prof. Dr. Neşet Ömer İrdelp, İstanbul Üniversitesi Rektörü.

Fotoğ. 20. 1933 Üniversite Reformu sonrası, İstanbul Tıp Fakültesi ilk Dekanı Prof. Dr. Tevfik Salim Sağlam (1882-1963).

1. Ankara Tıp Fakültesi, 20 Haziran 1945'de, Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarak kurulmuştur.

Ord. Prof. Dr. Şevket Aziz Kansu (1903, Edirne-10 Nisan 1983, Ankara) (Fotoğ 21), Cumhuriyet döneminin Anadolu’da kurulan ilk Üniversitesi olan Ankara Üniversitesi’nin ilk Rektörüdür (22.06.1946 – 26.04.1948).

Ankara Tıp Fakültesi, Anadolu’da (İstanbul dışında) kurulan ilk tıp fakültesidir. 13 Haziran 1946’da Ankara Üniversitesi kurulunca, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi adını almıştır.

20 Haziran 1945'de ME Bakanlığı’na bağlı olarak kurulmuş olan Ankara Tıp Fakültesi’nin ilk Dekan Ord. Prof. Dr. Abdülkadir Noyan (7 Temmuz 1945) olup, 1945-1948 yılları arasında bu görevi yürütmüştür (Fotoğ. 22).

 

Fotoğ. 21. Ord. Prof. Dr. Şevket Aziz Kansu (1903, Edirne-10 Nisan 1983, Ankara).

Fotoğ. 22. Ord. Prof. Dr. Abdülkadir Noyan (6 Mart 1886, Sivas- 5 Eylül 1977, Ankara)

2. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi (EÜTF), 20 Mayıs 1955’de kurulmuştur (ME Bakanı Prof. Dr. Ahmet Özel).

Batı Anadolu’nun, Ege Bölgesi’nin antik çağdan bu yana, önemli tıp ve sağlık merkezi olan İzmir’de, Türkiye’nin üçüncü tıp fakültesi kurulmuştur.

İstanbul Üniversitesinden Ord. Prof. Dr. Muhiddin Erel (1889-1986) (Fotoğ. 23) Ege Tıp Fakültesi Kurucu Dekanı (02 Mart 1955) atanmıştır. Daha sonra Ege Üniversitesi Kurucu Rektörü olarak atanmıştır (11.3.1958).

Sonraki Dekan, Prof. Dr. Yusuf İzzet Birand (Fotoğ. 24) olmuştur (Mart 1958).

Ord. Prof. Dr. Muhiddin Erel ile ilgili gelişmeler şöyledir;

• 02 Mart 1955’de EÜTF Kurucu Dekanı olarak görevlendirilmiştir.
• 30.5.1958’de EÜTF Hijyen Enstitüsü Ordinaryüs Profesörlüğüne naklen atanmıştır.
• 11.3.1958’de Ege Üniversitesinin ilk Rektörü seçilip göreve başlamış, bu görevi 10.03.1960’a dek sürmüştür.
• TÜBİTAK Hizmet Ödülü (2006); EÜ Tıp Fakültesi’nin kurucu Dekanı, Ege Üniversitesi Tıp ve Fen Fakülteleri ile Türkiye'de ilk kez üniversite bünyesinde Hemşirelik Yüksekokulu ve Sağlık Koleji kurulmasındaki hizmetleri nedeniyle, vefatından 20 yıl sonra, 2006'da TÜBİTAK Hizmet Ödülü verilmiştir.

 

Fotoğ. 23. Ord. Prof. Dr. Muhiddin Erel (1889-1986), Ege Üniversitesi Kurucu Rektörü (11.03.1958 – 10.03.1960) (20 Şubat 1955- 10 Mart 1960), 2006 TÜBİTAK Hizmet Ödülü almıştır.

Fotoğ. 24. Prof. Dr. Yusuf İzzettin Birand. Ord. Prof. Dr. Muhiddin Erel’den sonra, EÜTF’nin ilk Dekanı ve Çocuk Cerrahisi ve Ortopedi Kliniğinin Kurucusudur. (1902-12 Şubat 1968).

6. Tıp Eğitiminde ÖSYM Sonrası Dönem ve Öğrenci Niteliğine Etkileri

Tıp ve sağlık eğitim ve öğretiminin gelişmesi ile Anadolu’da; Erzurum (1962), Hacettepe (1963), Diyarbakır (1966), Bursa (1970), Adana (1972), Eskişehir, Antalya, Samsun, Sivas, Trabzon (1973), Edirne (1974)’de yeni tıp fakülteleri kurulmuştur.

Hacettepe Tıp Fakültesinin kuruluşu ile tıp eğitimi, İngilizcenin (Amerikan Tıp Okulu) etkisi altında gelişmesini sürdürmüştür.

Üniversitelere ve tıp fakültelerine girişte, merkezi sistemle yapılacak ölçme ve değerlendirme ile öğrenci alınmasının önemi gündeme gelmiştir.

Cumhuriyetin Yüzüncü Yılında, bu konuyu incelediğimizde; Cumhuriyet devrinin ve yeni yetişen kuşakların, “her zaman minnetle” anması gereken, “unutulmaz” ve “erdemli” iki değerli bilim insanı bulunmaktadır:

– Prof. Dr. Haydar Furgaç,

• Prof. Dr. Altan Günalp.

Prof. Dr. Haydar Furgaç (16 Nisan 1919 - 28 Nisan 1973) (Fotoğ. 25)’ın 1962 yılında, İstanbul’da başlattığı “elekronik ortamda üniversite giriş sınavı” çalışmaları önemlidir.

Liseyi yeni bitiren öğrencilerin “eşitçi ve objektif ölçütlere” göre üniversiteye girmesi için geliştirdiği “Merkezi Sınav Sistemi“ adını unutulmaz yapmıştır.

Prof. Dr. Altan Günalp (1933 – 31.05.1988) (Fotoğ. 26), 19 Kasım 1974’de kurulan ÜSYM (ÖSYM)’nin ilk Başkanıdır.

Bu dönemde, ÖSYM’nin “güvenli” yolu unutulmazdır.

Prof. Dr. Altan Günalp, ÖSYM’ni kuruluşundan, vefatına dek (31.5.1988), 9 değişik hükümetle çalışmış olmasına karşın, bu görevi en iyi biçimde yürütmüştür.

Prof. Dr. İhsan Doğramacı  (1915-2010) (Fotoğ. 27) ve çevresi, YÖK yasası (1981) ile “aşırı merkeziyetçi” üniversite yönetimi kurmalarına karşın, yeni üniversiteler açılması, Anadolu’ya tıp fakültelerinin yayılması, ÖSYM’nin “eşitlikçi” tutumunda ve başarısında önemli katkıları olmuştur.

Diyebiliriz ki, Cumhuriyetin 100. Yılında, 50. Kuruluş Yılını kutlayan ÖSYM; bu dönemde, Cumhuriyetin saygın, güvenir bir kurumu olarak, Tıp Fakültelerine daha üst nitelikli öğrencilerin girmesinin yolunu açmıştır.

Güncel olarak, Türkiye genelinde ve bağlantılı yerlerde toplamda 120 tıp fakültesi bulunmaktadır (19).

       

Fotoğ. 25. Prof. Dr. Haydar Furgaç (16.04.1919 – 28.04.1973).  

Fotoğ. 26.  Prof. Dr. Altan Günalp (1933 – 31.05.1988). 2004 TÜBİTAK Hizmet Ödülü almıştır.

Fotoğ. 27. Prof. Dr. İhsan Doğramacı (3 Nisan 1915 - 25 Şubat 2010), 1978 TÜBİTAK Hizmet Ödülü almıştır.

4. İzmir’deki Tıp ve Sağlık Alanındaki Gelişmeler

Ege bölgesinin, kültürel ortamı, özgün doğası, ılıman iklimi, denizle bağlantısı, hızlı nüfus artışı, batıdan ve doğudan yoğun göç alması ile nüfusunun hızla artması sonucu, antik çağda olduğu gibi bölgede yeni tıp fakülteleri ve sağlık merkezlerinin kurulmasına gereksinim duyulmuş, basında ve kamuoyunda bu yönde istekler bildirilmiştir.

Kaynaklarda, tarihsel süreç içerisinde, İzmir’de yabancılara ait bazı küçük hastanelerin kurulduğu bildirilmiştir (20).

Bunla birlikte, güncel olarak;

İzmir Devlet Hastanesi (Konak Doğumevi, 1851) (Yeşilyurt Atatürk EAH, 1982),

Alsancak Devlet Hastanesi (Fransız Hastanesi) (1857),

Eşrefpaşa Belediye Hastanesi (1908),

İzmir Göğüs Hastalıkları Hastanesi (1910),

Dr. Behçet Uz Çocuk Hastanesi (1947),

Karşıyaka Devlet Hastanesi (1970) gibi köklü sağlık kuruluşları bulunması, yeni girişimlere destek olmuştur (21).

Örneğin, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, kuruluş aşamasında, geçici süreler, bu kurumların ev sahipliğinde, varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Özellikle, 1960-1970’li yıllarda İstanbul, Ankara, İzmir’deki tıp fakültelerinin büyümesi, öğretim üye sayısının artışı “doyma noktasına” ulaşmış, ülke genelinde uzman doktor ve pratisyen doktor gereksinimi artmış, Anadolu’daki bölgesel (kırsal) üniversitelerde yeni tıp fakülteleri kurulması kaçınılmaz olmuştur.

Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin gelişmesi, öğretim üyesi sayısının artması, yaklaşık on yıllık uğraşlar sonucunda, 1 Mart 1978 günü, Ege Üniversitesine bağlı, ikinci tıp fakültesi, 12 Kurucu Öğretim Üyesinin liderliğinde, İzmir Tıp Fakültesi kurulmuş, 20 Temmuz 1982’de Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi adını almıştır (22).

Güncel olarak, İzmir’de 6 devlet üniversitesi ve 2 özel üniversiteye bağlı olmak üzere toplam 8 Tıp Fakültesi bulunmaktadır.

Devlet Üniversitesi Tıp Fakülteleri

1. Ege,
2. Dokuz Eylül,
3. Katip Çelebi,
4. Bakırçay,
5. Demokrasi,
6. Sağlık Bilimleri Üniversiteleri

Özel Üniversite Tıp Fakülteleri

7. Ekonomi,
8. Tınaztepe.

Ege Bölgesinin kültür ve ticaret merkezi olan İzmir’de; tarih, sosyoloji ve coğrafya açısından çok varsıl bir çevrede; Balçova Dağı eteklerindeki Agamemnon Kaplıcaları (Fotoğ. 3) ile İzmir Körfezi yakınındaki İnciraltı’nda doğal bir alanda kurulmuş olan Dokuz Eylül Tıp Fakültesi’nin tarihçesini başlıca, 2 dönemde incelemek gerekir (23-27):

• Ege Üniversitesine bağlı “İzmir Tıp Fakültesi” kuruluş aşaması (1 Mart 1978-20 Temmuz 1982).
• Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi adını alması ile başlayan dönem (20 Temmuz 1982-…).

5.  Ege Üniversitesine bağlı “İzmir Tıp Fakültesi” kuruluş aşaması (1 Mart 1978-20 Temmuz 1982)

Bu dönemde EÜ Rektörü Prof. Dr. Hakkı Bilgehan (Fotoğ. 28), EÜ İzmir Tıp Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Hamit Özgönül (Fotoğ. 29) ve Prof. Dr. Mehmet Tiner (Fotoğ. 30) olmuştur (28).

      

Fotoğ. 28.  Prof. Dr. Hakkı Bilgehan. Ege Üniversitesi Rektörü (1977-1980).

Fotoğ. 29. Prof. Dr. Hamit Özgönül (1 Mart 1978 – 1 Mart 1979), EÜ İzmir Tıp Fakültesi İlk Dekanı.  

Fotoğ. 30. Prof. Dr. Mehmet Tiner (1 Mart 1979 – 20 Temmuz 1982), EÜ İzmir Tıp Fakültesi İkinci Dekanı.

1. 1. Bornova Yerleşkesi: Dekanlık ile Temel Eğitim ve Laboratuvar uygulamaları EÜ Rektörü Prof. Dr. Hakkı Bilgehan’ın oluru ile Bornova yerleşkesinde verilen yerlerde yapılmıştır (Fotoğ. 31-33).

Klinik Bilimler ve Hastane eğitimi ise değişik hastanelerde yapılmıştır.

Fotoğ. 31. EÜ İzmir Tıp Fakültesi Dekanlığının ilk binası, Bornova (! Mart 1978)

Fotoğ. 32. Histoloji Laboratuvarı, mikroskobik inceleme, 1978. Bornova yerleşkesi, Ertekin Tepe, Erdur Zeybekoğlu, Taner Seleker, Nusret Aydın, Sabri Tokgöz (EÜ İzmir Tıp Fakültesi, Histoloji laboratuvarı, 1978,79.

Fotoğraf.33. İzmir Tıp Fakültesi Patoloji Öğrenci Mikroskopi Eğitim Lab. 1980, ilk öğrenciler ile;

Oturan: Fatma Kızılırmak, Ayfer Aksöz, Cemile Pakiden, Doç. Dr. M. Şerefettin Canda, Doç. Dr. Tülay Canda, Ramazan Güner.

Ayakta: Kamil Yalçın (vefat),Halil İbrahim Piyale, Ahmet Demirel, Cem Türeli, Ahmet, Cihan Balkuvar, Erdal, Ahmet Öztürk, Ahmet Kandemir, İrfan Yılmaz, Dilaver Köseoğlu, Ertuğrul Caner, Kürşat Durgun, Semih Yürekli, Hasan Ali Güngör.

1. 2. Karşıyaka Devlet Hastanesi ile başlangıçta (Fotoğ. 34,35) işbirliği yapılmış (6.12.1978-Eylül 1980), Klinik Bilimler öğrenci eğitimi  burada başlamıştır. Daha sonra Eşrefpaşa Belediye Hastanesi’ne geçilmiştir.

 

Fotoğ. 34. Karşıyaka Devlet Hastanesi (6.12.1978-Eylül 1980)

Fotoğ. 35. Karşıyaka Devlet Hastanesi. EÜ İzmir Tıp Fakültesi öğrencileri, Sabri Toksöz, Önder Keleş (1979).

1. 3. Eşrefpaşa Belediye Hastanesi

Belediye Başkanı İhsan Alyanak (Fotoğ. 36)’ın oluru ile Eşrefpaşa Belediye Hastanesi (Fotoğ. 37) (Eylül 1980 - Aralık 1981) ile işbirliği yapılarak Klinik ve hastane Eğitimi burada sürdürülmüştür (Fotoğ 38).

 

Fotoğ. 36. İhsan Alyanak (1 Nisan 1924, İzmir - 3 Mart 2008, İzmir) (İzmir Belediye Başkanı). Eşrefpaşa Belediye Hastanesi’nde EÜ. İzmir Tıp Fakültesi öğrencilerinin Klinik Bilimler eğitimi yapmasını sağlamıştır ( 1979-1982).

Fotoğraf 37. Eşrefpaşa Belediye Hast. (Eylül 1980 - Aralık 1981) döneminde EÜ. İzmir Tıp Fakültesi bu hastane’de eğitim yapmıştır.

Fotoğ. 38. Eşrefpaşa Belediye Hastanesi, EÜ İzmir Tıp Fakültesi Stajyer öğrencileri, 1982:

Ön sıra: Hüseyin Güdücü, Ertekin Tepe, Ali Kalkancı, Musa Buz.  Ayaktakiler: Levent Okurer, Selçuk Erol, Sabri Toksöz, Gülümser Irıtman, Ümit Altındağ, Gülçin Harman, Gülten Yılmaz, Turgay Türk, Günay Uzunoğlu, Mert Kestelli, Nevzat Bayar.

1. 1. İnciraltı Sağlık Yerleşkesi

Ege Üniversitesi’ne yeni seçilen Rektör Prof. Dr. İbrahim Karaca (10 Nisan 1926-30 Nisan 2014) (Fotoğ. 39)’nın desteğiyle 15.12.1981 tarih ve 2/22 sayılı Üniversite Yönetim Kurulu kararı ile İnciraltı Sağlık Yerleşkesi Fotoğ. 40), EÜ İzmir Tıp Fakültesi’ne verilmiştir.  

Yakındoğu Özel Diş hekimliği ve Eczacılık YO’un yeri ve yapıları,  İzmir Tıp Fakültesi’ne verilmiş (15.12.1981), Bornova’daki birimler, Eşrefpaşa Belediye Hastanesi’ndeki Klinikler, İnciraltı Sağlık Yerleşkesi’ne taşınarak, görevlerine burada devam etmiştir.

 

Fotoğraf 39. Prof. Dr. İbrahim Karaca (10 Nisan1926- 30 Nisan 2014) (Görev süresi: 10 Subat 1980 - 31 Temmuz 1982, Ege Üniversitesi’ne bağlı Yakındoğu Özel Diş Hekimliği ve Eczacılık YO’nun bulunduğu İnciraltı Yerleşkesinin EÜ İzmir Tıp Fakültesl’ne verilmesini sağlamıştır (15.12.1981 gün, 2/22 sayılı YKK).

Fotoğ. 40. Yakındoğu Özel Diş hekimliği ve Eczacılık Yüksek Okulu, İzmir Tıp Fakültesi’ne verilmiştir (EÜ Rektörü Prof. Dr. İbrahim Karaca, EÜ İzmir Tıp Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Mehmet Tiner, 15.12.1981 gün, 2/22 sayılı EÜ YKK)

5. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi adını alması ile başlayan dönem (20 Temmuz 1982-…)

Bu dönemde yeni kurulan Dokuz Eylül Üniversitesi’nin ilk Rektörü Prof. Dr. Ömer Yiğitbaşı (Fotoğ. 41), DEÜTF ilk Dekanı da Prof. Dr. Şakir Fadıloğlu (Fotoğ. 42) olmuştur.

Yeni Kurulan Dokuz Eylül Üniversitesi Araştırma Uygulama Hastanesi Başhekimi olarak ta Prof. Dr. Emel Sağıroğlu görevlendirilmiştir (Fotoğ. 43).

Prof. Dr. Şakir Fadıloğlu’nun Dekanlık görevi 31.08. 1982 – 31.08.1985 döneminde olmuştur (Fotoğ 44)

Prof. Dr. Ömer Yiğitbaşı’ndan sonraki dönemde Prof. Dr. Namık Çevik Rektör olarak atanmış (1987-1996) ve Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde ve DEÜ Hastanesi’nde yeni bir dönem başlamıştır (Fotoğ. 45-50).

Fotoğ. 41. Prof. Dr. Ömer Yiğitbaşı (1918, Afyon, Bolvadin – 22 Haziran 2006) (Görev Dönemi: 20 Temmuz 1982-1987)

Fotoğ. 42. Prof. Dr. Şakir Fadıloğlu (1932, Gaziantep -   ) (Görev Dönemi: 31.08. 1982 – 31.08.1985)

Fotoğ. 43. Prof. Dr. Emel Sağıroğlu (DEÜ Araştırma Uygulama Hastanesi’nin ilk Başhekimi)

Fotoğ 44. Prof. Dr. Ömer Yiğitbaşı DEÜ Rektör olunca, DEÜTF Dekanlığına Prof. Dr. Şakir Fadıloğlu’nu atanmıştır (31.08. 1982 – 31.08.1985)

Fotoğ. 45. Prof. Dr. Ömer Yiğitbaşı (Dokuz Eylül üniversitesi Kurucu Rektörü, 1982-1987).

Prof. Dr. Namık Çevik (Dokuz Eylül Üniversitesi 2. Rektörü, 1987-1996),

Prof. Dr. Refet Sayğılı (Ege Üniversitesi Rektörü, 1992-2000),

Prof. Dr. Turan Örnek (Ege Üniversitesi Psikiyatri AD Öğretim Üyesi).

Fotoğ. 46. Prof. Dr. Tarık Günbay, DEÜ Tıp Fakültesi Morfoloji AD, İnciraltı Yerleşkesi. Prof. Dr. Esin Korman, Araşt. Görev. Ayşe Tunç, Doç. Dr. Orhan Mağden, Araşt. Görev. Candan Arman, Prof. Dr. Tarık Günbay, Uz. Dr. Lokman Öztürk, Araşt. Görev. Hulki Başaloğlu (1985).

Fotoğ. 47. Prof. Dr. Hamit Özgönül, Dr. İlgi Şemi ( DEÜ Tıp Fakültesi Fizyoloji AD, İnciraltı Yerleşkesi, 1984).

Fotoğ 48.  Dr. Güldal Kırkalı, Doç. Dr. Orhan Terzioğlu, Dr. Selim Uzunoğlu, DÜ İzmir Tıp Fakültesi Tıbbi Biyoloji AD (DEÜTF İnciraltı Yerleşkesi, 1983).

Fotoğ. 49. Mikrobiyoloji AD. Prof. Dr. Melahat Okuyan ve AD öğretim görevlileri (DEÜTF İnciraltı Yerleşkesi, 1983).

Fotoğ. 50. Ön sıra: Doç. Dr. Nesrin Erdem, Prof. Dr. Nevbahar Taneli, Doç. Dr. Eray Dirik, Dr. Nur Olgun

Ayaktakiler: Dr. Özden Anal (EÜ İzmir Tıp Fakültesi,  Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları AD, İnciraltı Yerleşkesi, 1983).

6. SONUÇ

1. İzmir ve Ege Bölgesi antik çağlardan bu yana ticaret, kültür ve sağlık alanlarında ilerlemelerin yaşandığı bir bölgedir. Ege bölgesindeki antik yerleşim yerlerinde antik çağın sağlık merkezleri ve tıp okulları olan Asklepionlar bulunmaktadır. Antik Yunanistan’da, Ege Adalarında ve Ege bölgesi antik kentlerinde, toplamda 300’den çok Asklepion bulunduğu bildirilmiştir (29).
2. İzmir (Symirna) ve yakın çevresindeki Bergama (Pergamon), Efes (Efesus), Teos vb antik kentlerinin Asklepionları bilinmektedir. Bunların bir kısmı yeni araştırmalar ile ortaya çıkmaktadır.
3. İzmir, antik dönemden günümüze dek, kesintisiz bir yaşam ve kültür merkezi olmuştur. Ayrıca liman kenti olması nedeniyle, sürekli olarak sağlık alanında gündemde olmuştur. İzmir’de Bayraklı ve Kadifekale eteklerinde olmak üzere, iki ayrı zaman diliminde iki ayrı Asklepion tanımlanmıştır (1-5). Symirna Asklepionu olarak tanınan bu sağlık merkezlerinde görev yapan birçok İzmirli ünlü hekimlerin de adı kaynaklarda geçmektedir.
4. Güncel olarak, Türkiye’de çağdaş tıbbın kurulması için, özellikle son 200 yıldır, aralıksız, büyük uğraşlar verilmiştir.
5. Kurtuluş Savaşı sonrası Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Atatürk ve arkadaşları öncelikle;

• Cehalet,
• Bulaşıcı Hastalıklar,
• Çocuk Ölümleri,
• Beslenme ve açlıkla savaşmak zorunda kalmıştır (18).

Bu nedenle, eş zamanlı olarak, eğitime, toplumun aydınlanmasına, okullaşmaya ve sağlığına önem vermiştir.

6. Cumhuriyet döneminin 3. Tıp Fakültesi İstanbul (1933) ve Ankara (1935)’dan sonra, İzmir (1955)’de Ege Üniversitesi’nde kurulmuştur. Ege bölgesinin çok geniş ve yer üstü ve yer altı kaynakları ile çok verimli bir bölge olması, birçok limanın bulunması, bölge nüfusunun artışında önemli bir etken olmuştur. Bu nedenle, halkın sağlık gereksinimlerini karşılamak için yeni sağlık merkezleri ve yeni tıp fakülteleri kurmak gerekmiştir.
7. Türkiye’nin diğer bölgelerine koşut olarak, 1 Mart 1978’de, EÜ İzmir Tıp Fakültesi adı ile ikinci bir tıp fakültesi kurulmuştur. İzmir Tıp Fakültesi, 20 Temmuz 1982’de kurulan Dokuz Eylül Üniversitesi’nin kuruluşunda diğer fakülteler ile birlikte, Dokuz Eylül Tıp Fakültesi adı ile yerini almıştır.
8. Dokuz Eylül Tıp Fakültesi’nin  (EÜ İzmir Tıp fakültesi) kuruluşundan bu yana geçen 46. yılında ve Cumhuriyet’in 100. yılında, yapılanlara baktığımızda, tüm dönemlerde, aydınlık, yenilikçi, “idealist”, “entelektüel” yönetimlerin, öğretim üyelerinin, Atatürk ve Çağdaş Cumhuriyet ilkeleri ışığında, görev yaptığını görmekteyiz.  
1. Dokuz Eylül (İzmir) Tıp Fakültesi, kuruluşu ile birlikte;

• Günün koşullarında, “çok sayıda öğrenci kabul etmek“ zorunda kalmış olmasına karşın, “kitlesel tıp eğitiminin”, “düzeyli” bir biçimde gerçekleşmesinde büyük çaba göstermiş, güçlükleri aşmasını bilmiştir.
• Öğrencilerinin çağdaş ve “bilimsel yöntemlerle” tıp eğitimi alması yanı sıra, “entelektüel”,  “demokrat”, “topluma ve çevreye duyarlı” bir yurttaş olarak yetişmesini ilke edinmiştir.
• DEÜTF’ni bitiren Tıp doktorlarından, akademisyenler, uzmanlar yetişmiş, Anadolu’ya sağlık hizmeti götürülmüşlerdir.
• Dokuz Eylül Tıp Fakültesi  (EÜ İzmir Tıp fakültesi) Türkiye’nin ulusal ve uluslararası düzeyde, özgün, saygın ve lider Tıp Fakültelerinden birisi olmuştur.
• Bunun yanı sıra, Dokuz Eylül Tıp Fakültesi, Ege Tıp Fakültesi ile birlikte İzmir’de ve Ege Bölgesi’nde yeni Tıp Fakültelerinin ve diğer sağlıkla ilgili fakültelerin kuruluşuna, yeni sağlık teknolojilerinin ve en yeni tıbbi bilgilerin uygulanmasına da öncülük yapmıştır.
• Ayrıca DEÜTF’ni bitiren Tıp Doktorları, görev yaptıkları yerlerde, yurt içinde ve yurt dışında Fakülteyi ve Türkiye’yi onurla temsil etmişlerdir.

10. Dünyamızdaki uygarlık alanındaki gelişmelerin ışığında; Türkiye’nin de Atatürk’ün belirtmiş olduğu “çağdaş dünyayı geçme” hedefi doğrultusunda gelişmemizi sürdürebilmemiz ve daha saygın ülkeler arasında yer alabilmemiz için demokrasi, uygarlık, bilimsel ve teknolojik alanda ilerleme sağlamalıyız. Bu nedenle yüksek öğrenim kurumlarının kurulması, gençlerin eğitilmesi ve bütün topluma öncülük yapılması çok önemlidir.
11. İzmir Tıp Fakültesi’nin kuruluş aşamasında, ileri görüşlü, görev aşkı ve insan sevgisi taşıyan “cesur yürek” bilim insanlarımızın öncülüğünde ve çok kısıtlı olanaklarla yapılan bu çalışmalar, ülkemizin kültür ve bilim tarihi içinde yerini bulacağı gibi, dünya uygarlık ve bilim tarihi içinde de yerini bulacaktır.
50. Gerçekten 1 Mart 1978’de İzmir Tıp Fakültesi’ni kurmak için bir adım atarak yola çıkan Hocalarımız, Cumhuriyet’in 100. Yılına ulaştığımız bugünlerde, Türkiye’nin ve dünyanın saygın ve büyük üniversitelerinden birisi olan Dokuz Eylül Üniversitesi’nin, DEÜ Tıp Fakültesi’nin ve üst düzeyde teknoloji ile çalışan ve donanımlı hekimlerin görev yaptığı DEÜ Hastanesi’nin kurucusu olarak, “övünç” ve “gurur”  duyabilirler (Fotoğ. 51).

Fotoğ. 51. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Balçova İnciraltı Sağlık Kampusu ve DEÜ Hastanesi.

1000. Dokuz Eylül Ü.Tıp Fakültesi’nin kuruluşunda, 1 Mart 1978’den bu yana görev alan, emekleri, bilgileri ile “taş üstüne taş koyan”  tüm yönetici, öğretim üyesi ve personeli ulaşılan sonuçtan “mutluluk” duymalıdır.
14. DEÜ Tıp Fakültesi’nin her düzeyden elemanının; ülke ve insanlık için ortaya koyacağı her ileri ve yeni adım, her üstün başarı, üretilecek her hizmet ve yeni teknoloji, yapılacak her uluslararası etkinlik, yayın, eser, buluş, alınacak her patent ve ödül, onların başlangıçta yapmış oldukları öncülüğün ürünüdür.

Sonuç olarak, Smyrna Asklepionu’ndan günümüze dek, kesintisiz olarak sağlık ve kültür kenti olan İzmir’de, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi; kuruluşu ile birlikte, eğitim öğretime başlamış, geçen 46 yıl içinde pek çok bilim insanı, Tıp Doktoru, sağlıkçı yetiştirmiş, İzmir’de ve Türkiye’de birçok ilklere imza atmış, değer üretmiştir.

Son Söz: Smyrna Asklepionu’ndan, İzmir Tıp Fakültesi (1 Mart 1978)’nin kuruluşuna ve 20 Temmuz 1982’de Dokuz Eylül Üniversitesi’nin kuruluşuna dek, geçen zaman içerisinde, Dokuz Eylül Üniversitesi’nin kurucu Fakültesi olan İzmir Tıp Fakültesi’nin kuruluşunun 50. yılına, az zaman kalmıştır.

Taipei Sağlık Üniversitesi (Taipei Medical University)’nin 50. Kuruluş yılı kutlama törenlerine, 2010 yılında Türkiye’den davetli olarak katıldım. Olağanüstü etkileyici ve görkemli bir törenle yapılan kutlama, aynı zamanda o toplumun ulaştığı uygarlık düzeyinin de bir simgesi gibidir.

Önerim, İzmir Tıp Fakültesi’nin 50 kuruluş yılında (1 Mart 2028) Dokuz Eylül Üniversitesi ve Dokuz Eylül Tıp Fakültesi olarak, şimdiden bir kutlama kurulu oluşturarak, üst düzeyde hazırlık çalışmalarının yapılmasıdır.

------------------------------------------------------------------

Kaynaklar

1. Akurgal M. Bayraklı Höyüğü-Smyrna. 9470,bayrakli-hoyugupdf.pdf
2. Tanrıver Akar D. Smyrna Asklepios Kültü. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 2017;38:117-130.
3. Tozan M. Bir Sağlık Kenti Olarak Antik Symirna. Smyrna-İzmir Kazı ve Araştırmaları II. eds: Yolaçan B, Şakar G. Ersoy E. Yayın No:10, İstanbul: Oksijen Matbaa, Ege Yayınları, 2017;243-256.
4. Tozan M. Aristeides ve Galenos’un Eserlerinde Symirna. Smyrna-İzmir Kazı ve Araştırmaları, I. Çalıştay Bildirileri. Eds: Ersoy A, Şakar G. İstanbul: Oksijen Matbaa Ege Yayınları, 2015; 271-285.
5. Döğer E. İzmir'in Smyrna'sı Paleolitik Çağ'dan Türk Fethine Kadar. 3. Baskı, İletişim Yayınları, 2016;196. ISBN 9789750504549
6. Odabaş O. Türkiye Tıp Fakülteleri. STED 2023;32(1):37-61.
7. Donald L. Wasson DL. Pausanias. Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 06 Eylül 2017.
8. Malay H. Tıp ve Tarih Üzerine 88 Kitabı Olan Smyrnalı Hekim Hermogenes’in Mezar Taşı. Sosyal tarih ve Arkeoloji.
9. Petzl G. İzmir'deki yazıtlar I. bölüm: mezar yazıtları, ölümünden sonra verilen onurlar, mezar epigramları (Die Inschriften von Smyrna teil I:Grabschriften, postume Ehrungen, Grabepigramme). 260 |aBonn :|bDr. Rudolf Habelt Gmbh,|c1982.

10. Kuşkonmaz Ş. Bergama’da İki Bin Yıllık Bir Hastane ve Bir Hekim: Asklepion ve Galen. Konuralp Medical Journal 2016;8(2).
11. Akça T. Bergama Asklepionu’nun tıbbi bakış açısı ile değerlendirilmesi (Doktora Tezi). Çukurova Üniversitesi, Adana, 2013.
12. Türk M. Aelius Aristides’in Kyzikos söylevi. TAD. 2022;41(72):54-78.
13. Aray N, Ataç A,  Uçar M. Sular Altında Kalan Sağlık Merkezi: Allianoi. MÜTF Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi. 2011;1(2):16-20.
14. Yaraş A. Yok Edilen Bir Örenyeri Allianoi. Aktüel Arkeoloji Eylül, Ekim 2011;23:76-77
15. Yaraş A, Türkmen B. Antik Allianoi Hastanesi, II. Uluslararası Bergama Sempozyumu (09-11.05.2013, Bergama). 2019;25.
16. Chahrour M. ‘A civilizing mission’? Austrian medicine and the reform of medical structures in the Ottoman Empire, 1838–1850. Studies in History and Philosophy of Science Part C: Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences 2007;38 (4):687-705.
17. Canda MŞ. Kırımlı Aziz İdris (1840-1878). Türkiye Ekopatoloji Dergisi 2005; 11 (3): 102.
18. Canda MŞ. Turkish Medical Pathology History I. Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul, 2022;586.
19. Prof. Dr. İrfan Yalçınkaya İ. Türkiye’deki Tıp Fakültelerinin Panoraması (2021 verileri ışığında gözden geçirilmiş ve yorumlanmış yeni hâliyle). Akademik Akıl. Ağustos 10, 2021.  https://www.akademikakil.com/turkiyedeki-tip-fakultelerinin-panoramasi-2021-verileri-isiginda-gozden-gecirilmis-ve-yorumlanmis-yeni-haliyle/irfanyalcinkaya/
20. Ocak B. Osmanlı Dönemi’nde Faaliyetleri Süren İzmir’deki Gayrimüslim Hastaneleri. Belgi Dergisi 2019;2(18):1607-1624.
21. Kuruluşundan Günümüze Ege Üniversitesi, İzmir, 703-710.
22. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, Tarihçe. https://tip.deu.edu.tr/tr/tarihce/
23. Canda MŞ. 45. Yılında, İzmir Tıp Fakültesinden, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesine (1 Mart 1978–1 Mart 2023). Ajans Bakırçay 01.03.2023.
24. Dokuz Eylül Üniv Tıp Fakültesi, akademik personel. //debis.deu.edu.tr/akademiktr/index.php?cat=3&akod=19911302
25. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fak Tanıtım ve Bilgilendirme Kılavuzu (Dekan. Prof. Dr. Tülay Canda) 2010-2011 https://silo.tips/download/tanitim-ve-blglendrme-kilavuzu. DEÜ Matb. İzmir, 2011. IISSBBNN997755--444411--118811—66

26. Yiğitbaşı Ö (Hazırlayan). Ege üniversitesi İzmir Tıp Fakültesi (Kuruluş: 1 Mart 1978). 1978-1979 Öğretim Yılı Bülteni, Bornova, İzmir, 1979;45
27. Canda MŞ. 45. Yılında, İzmir Tıp Fakültesinden, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesine (1 Mart 1978–1 Mart 2023). Ajansbakırçay 1 Mart 2023, İzmir.
28. Canda MŞ. Prof. Dr. Mehmet Tiner’in biyografisi ve Türk ortopedik cerrahisine katkıları (12 Ağustos 1929-21 Mayıs 2003 Güzelbahçe-İzmir). Turk J Hip Surg 2021;1(1):1-11.
29. Christopoulou-Aletra H, Togia A, Varlami C. The "smart" Asclepieion: A total healing environment. Archives of Hellenic Medicine. 2010;27 (2): 259–263.