Söz Uçar Yazı Kalır: Dikili’nin Kayıp Kitabeleri

"Garibim namıma Kerem diyorlar

Aslı'mı el almış haram diyorlar

Hastayım derdime verem diyorlar

Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış'ım ben"

Bir kitabe kokusu duyuluyor yazında,

Korkarım, yaya kaldın bu gurbet çıkmazında.

Han Duvarları-Faruk Nafiz Çamlıbel

***

Tarihin derinliklerinden bize seslenen taş levhalardır kitabeler… Geçmişimizi, bugünümüzü, geleceğimizi ifade eder. Çünkü geçmiş yoksa geleceği neyin üzerine inşa edebilir ki bir birey. Bu nedenle ister bir yapıya, ister bir yüzüğe işlenmiş bilgiler; nesneyi, nesne ve bireyi, birey ve toplumu birbirine kenetleyen temel bellek unsurlarıdır. Hepimiz için geçerlidir, belleğimizi unutursak benliğimizi unuturuz. Geleceğin, geçmişe ihtiyacı, onun yıllara sığan tecrübesidir aslında. Hatalarla, başarılarla tecrübe tecrübedir. Kitabelerin derdi tasası hatıra, mesajı ise “Unutma!”dır.

Bahriyun Camisi’nin hemen giriş cephesine geldiğinizde sizi sanat ve edebiyat değeri güçlü bir kitabe karşılar. Yedi satırlık bu kitabe, yapının 1886-1887 (H. 1302) yılında Kaptan İsmail Bey gayretleriyle yaptırıldığını anlatmaktadır. Yedi satırlık kitabenin üzerindeki diğer levhada ise İsmail Bey’in kim olduğu, daha detaylı anlatılıyor:

“asâkir-i bahriyye şâhâne Re’is-i limân İsmail Efendî Kapudan”

Günümüz Türkçesiyle İsmail Bey’in unvanı şu şekildedir:

“Bahriyeli Liman Reisi Kaptan İsmail Efendi”

İlk kitabede, İsmail Kaptan’ın bütün unvanları yer alıyor. Ana kitabe ise Sultan Abdülhamit Han’ın büyük gayretleriyle ülkenin her yanını imar ettiği ifadesiyle başlayarak “… geldi bir liman reisi halkı sevindirdi” cümlesiyle devam ediyor anlatım. Kitabe grubu, iki yandaki çapalar ve sekiz kollu yıldızlarla bezenmiş Fetih suresinin ilk ayetini barındırıyor. Bu noktada artık konu bir yer de sanat tarihinden çıkıyor ve bir tarihçinin alanına giriyor. Çünkü caminin inşası Dikili’nin ilk sakinleri olan Rum ahaliden sonra yapılıyor. (Bu konuyu yine ilerideki makalelerimizde arşiv belgelerine dayanarak ele almak mümkün görünüyor.) Dolayısıyla yapının ibadet ihtiyacını karşılamakla birlikte sembolik de bir manası kitabe ile birlikte vurgulanıyor.

Kaptan İsmail Bey’in gayretlerini caminin kitabesinden okuyoruz. Ancak “Dikili’nin Kayıp Kitabeleri” başlığımızın içeriğinde, ilerleyen satırlarda ele alacağımız caminin minaresi ve mektebin (Kaptan İsmail Bey Mektebi) kitabelerinin bugün kayıp olduğunu görüyoruz. Osmanlı arşiv belgeleri arasında karşılaştığımız bir grup belgede her iki yapıya ait kitabelerin sultanın emriyle hazırlanamaya başlandığını okuyoruz.

Günümüzde gördüğümüz minare aslında yapının özgün parçası değil. Üzerinde “Kaptan İsmail Bey tarafından H. 1302 yılında yaptırılmıştır.” yazıyor. Ancak minarenin mimari özellikleriyle üzerindeki tarih örtüşmüyor. Bununla birlikte birazdan değineceğimiz belgelerde minarenin inşası için H. 1305 yılının (1887/1888)  kitabeye düşüleceği yazıyor. Muhtemelen arşiv belgelerinde tespit ettiğimiz bu ilk kayıp kitabe minarenin yıkılmasıyla birlikte ortadan kayboluyor. Minarenin ise ne zaman ve neden yıkıldığı bilinmiyor.

Mektebin kitabesine gelince… Öncelikle mektebin yerini tarif etmekte fayda var. Mektep, Dikili’deki Osmanlı yapılarını araştırırken yerel tarihçilerin ve halkın yönlendirmesi doğrultusunda tarafımdan incelenip tezime aktarılmıştı. Bu yapı, hemen caminin önündeki yolun sağından birkaç yüz metre ilerleyince karşımıza çıkıyor. Yola bakan kısım tek katlı bir cephe görümündedir. Bu cephenin hemen üst tarafında kitabenin yuvası görülüyor. Kitabenin nasıl, ne zaman ve neden oradan kaldırıldığı bilinmiyor.

Kaptan İsmail Bey Mektebi, alt üst kat planları (Çağlayan Hergül, Dikili ve Köylerinde Türk Anıtları, T.C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk-İslâm Sanatı Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008.)

Kayıp Kitabelerin Eskizlerinin Keşfi

Her iki yapıya ait kitabeleri diğer arşiv kaynaklarında olduğu gibi keşfetmek heyecan verici bir durumdu. Kaptan İsmail Bey’in öncülük ettiği yapıların tamamlayıcı unsurlarının kitabi kayıtları bir dizi belge arasında yer alıyor. 5 Ocak 1888 (BOA.İ.DH. 1068/83751 -R. 24 Kânunuevvel 1303) tarihli belge ile iki kitabenin yapım yolculuğu başlıyor. Belgedeki bilgilere göre, minare ve mektebin inşasına başlanmış ve inşa devam ederken kitabelerin yapımına başlanması kararının verildiği görülüyor. Kitabelere yazılacak içerik ise İzmir eşrafından Tokadîzâde izzetlü (İtibar sahibi) Mehmed Nuri Efendi’ye sipariş ediliyor. Tokadîzâde Mehmed Nuri Efendi’nin her iki kitabede tarihleri harf hesabıyla (ebced hesabı) düştüğü anlaşılıyor. Buna göre minarenin tarihi için 1887/1888 (H.1305) (BOA, İ.DH. 1068/83751), mektebin tarihi için ise yine 1887/1888 (H.1305) (BOA,İ.DH. 1068/83751) düşülüyor (Tarihler her iki kitabe de metin sonundadır).

İzmir eşrafından Tokadîzâde Mehmed Nuri Efendi (1833-1889)

Burada Tokadîzâde Mehmed Nuri Efendi’ye kısaca değinmek gerekiyor. Kendisi belgede de ifade edildiği üzeri büyük bir ihtimalle sadece İzmir eşrafınca değil şairler arasında da bir hayli önemli birisiydi. Tokat kökenli olup İzmir’de doğmuş bir şairdi. Kendisi devlet kurumlarında kâtiplik mevkisinde çalışırken şiirle uğraşmıştı. Bu görevlerde yer alması muhtemelen kendisinin hat sanatıyla alakalı olduğunu da gösteriyor. Diğer yandan kendisi, hakkında daha çok bilgi bulunan şair Tokadîzâde Şekip Bey’in (1871-1932) babasıdır. İlginç bir anekdottur ki konumuz kitabelerdeki şiirlerin yazıldığı belgenin tarihi Tokadîzâde Mehmed Nuri Efendi’nin vefat ettiği tarihle örtüşüyor. Muhtemelen Tokadîzâde Mehmed Nuri Efendi vefatından hemen öncesinde bu kitabe mısralarını yazmıştı.

Minare ve Mektebin Masrafları Hakkında

Son olarak bu kısımda iki belgeden yola çıkarak mektebin ve minarenin kitabelerinin masraflarıyla ilgili konudan bahsedeceğiz. 15 Mayıs 1888 (R. 13 Mayıs 1304) tarihli Aydın Valisi Rıza Paşa’nın (Ramazanoğlu Hüseyin Rıza Paşa) Bergama Kaymakamı’nın ricası üzerine Hazine-i Hassa’ya (Maliye) yazdığı belgede (BOA. Y.MTV 33/56), hazine tarafından gönderilen 26.260 kuruşun sarf olduğuna ancak işin tamamlanması için 1.485 kurşun daha sarf olunması için izin talep ettiği okunuyor. İkinci belgede ise Rıza Paşa’nın meblağı talebine istinaden Hazine-i Hassa Nazırı’nın (Muhtemelen Agop Ohannes Kazazyan Paşa) sultandan bu meblağın karşılanması için izin talebi yer alıyor. Bu yazışmalar sonrasında muhtemelen her iki eser de tamamlanıyor.

Günümüzde, her iki yapıdan, ilk yapılmış minare yıkılmışken mektep ayakta duruyor. Her iki yapıya ait kitabe de maalesef hayatta değil. Bu iki kitabeyi belgelerden keşfetmek ve siz değerli okurlarımızla paylaşma mutluluğu içinde olduğumuzu bir kere daha belirtmek isteriz. Bununla birlikte bu iki yapıyla ilgili, idari ve yerel yöneticilere bir sanat tarihçisi olarak iki adet tavsiyemiz şudur ki:

1.Bahriyun Camisi’nin yanına, hem caminin üzerindeki kitabenin hem de “Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi” belgelerinde tespit ettiğimiz kitabenin halka tanıtımı için bir bilgilendirme tabelası konmalıdır. 

2.Eğer mümkünse Mektep yapısının kamulaştırılarak binanın onarımının sağlanması ve yapının Dikili’nin ilk eğitim yapısı olarak tescillenerek buranın bir anı evine dönüştürülmesidir. Yine yapının yanına “Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi” belgelerinde tespit ettiğimiz kitabenin halka tanıtımı için bir bilgilendirme tabelası konmalıdır.

Bir dahaki yazımızda tekrar görüşmek üzere… Esenlikler dilerim.

------------------------------------

Kaynaklar:

https://islamansiklopedisi.org.tr/tokadizade-sekib-bey

http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nuri-tokadizade-mehmed-nuri

https://tr.wikipedia.org/wiki/Ramazano%C4%9Flu_H%C3%BCseyin_R%C4%B1za_Pa%C5%9Fa

https://tr.wikipedia.org/wiki/Agop_Kazazyan_Pa%C5%9Fa

------------------------------------

Belgeler

DH.MKT 1477/57

İ.DH.     1068/83751 (1)

İ.DH.  1068/83751 (1)

Zîb-i tâc-ı şehriyârân-ı cihân Sultân Hamîd

Âlemi şermende-i lütf-ı firâvân eyledi

Her tarafda itdi âsâr-ı müberrâtın füzûn

Cûdunu her vechile dehre nümâyân eyledi

İşte bu mevki‘de de bir ma‘bedin inşâsını

Lütf idüp Vâli Nazîf Paşa'ya fermân eyledi

Bu müzeyyen câmi‘i yapdırdı bir tarz-ı cedîd

Akçesin ceyb-i hümâyûndan ihsân eyledi

Bir kulu çıkdı didi Nûrî gibi târîhini

Bir behîn hey’etinde câmi‘ kesb-i umrân eyledi

Bir = 202

Behîn = 067

Hey’etinde = 425

Câmi‘ = 114

Kesb-i = 082

Umrân = 361

Eyledi = 055

        = 1306

           1    mısrâ‘ evvelde gösterildiği üzre ta‘miye tarikıyla bir ihrâc 

        1305

İ.DH.     1068/83751 (2)

İ.DH.     1068/83751 (2)

Hazret-i Sultân Abdülhamîd Hân-ı ferişteh-sîretin

Zâtıdır dünyâya hakkā lütf-ı Rabbü'l-âlemîn

Ahd-i şân ü şevket-i şâhânesinde olmada

Her biri bir yüzden ebnâ-yı zamânın kâm-bîn

İşte ez-cümle bu câdde beldenin etfâline

Mekteb inşâsın Nazîf Paşa'ya emr itdi hemîn

Nakd-i hemyân-ı şehinşahîden i‘tâ eyleyüp

Bu debistânı binâ itdirdi gâyet dilnişîn

Bir düşer âlemde Nûri böyle târîh-i latîf

Mevki‘inde oldu hem zîbende mekteb hem rasîn

Mevki‘inde  = 275

Oldu = 051

Hem = 245

Zîbinde  = 078

Mekteb  = 462

Hem = 045

Rasîn = 350

          1306

                1  makta‘ beytinin mısrâ-ı evvelinde işâret olunduğu üzere ta‘miye tarîkıyla bir ihrâc

          1305

İ.DH.     1068/83751 (3)  

İ.DH.     1068/83751 (3)

Aydın Vilâyeti

Mektûbî Kalemi

Aded

303

Dâhiliye Nezâret-i Celilesine

Devletlü Efendim Hazretleri

Bergama Kazâsına tâbi‘ Dikili Kasabasında bâ-irâde-i seniyye-i hazret-i pâdişâhî inşâ olunmakda bulunan minâre ile mektebe vaz‘ olunacak târîh taşlarına hâkk ve nakş etdirilmek üzere İzmir eşrâfından Tokadîzâde izzetlü Mehmed Nûri Efendi'ye tanzîm etdirilen iki kıta târîh varakası leffen irsâl kılınmış olmağla bunların hâkk ve vaz‘ı emrinde lâzım gelen irâde-i seniyye-i hazret-i pâdişâhînin istihsâl ve teblîği meclis-i idâre-i vilâyet karârıyla temennî olunur ol bâbda emr ü ferman hazret-i men-lehü'l-emrindir.

Fî 21 Rebîulâhir sene 1305 ve fî 24 Kânûn-ı Evvel sene 1303

Bende

Aydın Vâlîsi

Mühür (es-Seyyid Mehmed Latîf bin Ali)

İ.DH.     1068/83751 (4)

İ.DH.1068/83751 (4)

Bâbıâlî

Dâire-i Dâhiliye

Mektûbî Kalemi

Aded

1553

Huzûr-ı Âlî-i Hazret-i Sadâretpenahîye

Ma‘rûz-ı çâker-i kemîneleridir ki

Bergama Kazâsına tâbi‘ Dikili Kasabasında bâ-irâde-i seniyye-i hazret-i pâdişâhî inşâ olunmakda olan minâre ile mektebe vaz‘ olunacak târîh taşlarına hâkk ve nakş etdirilmek üzere İzmir eşrâfından Tokadîzâde izzetlü Mehmed Nûri Efendi'ye tanzîm etdirilen iki kıta târîh varakasının irsâliyle bunların hâkk ve vaz‘ı husûsuna müsâade-i seniyye-i hazret-i pâdişâhînin istihsâli hakkında Aydın Vilâyet-i celîlesinden meb‘ûs tahrîrâtın mezkûr varaka ile ma‘an ve leffen arz ve takdîm kılınmağın ol bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü'l-emrindir.

Fî Gurre-i Cumâdi'l-ûlâ sene 1305 ve fî 2 Kânûn-ı Sânî sene 1303

Bende

Nâzır-ı Umûr-ı Dâhiliye

Münîr (?)

İ.DH.     1068/83751 (5)

Bâbıâlî

Dâire-i Sadâret

Âmedî-i Dîvân-ı Hümâyûn

Devletlü Efendim Hazretleri

Bergama Kazâsına tâbi‘ Dikili Kasabasında bâ-irâde-i seniyye-i hazret-i pâdişâhî inşâ olunmakda olan minâre ile mekteb için İzmir eşrâfından Tokadîzâde izzetlü Mehmed Nûri Efendi'ye tanzîm etdirilen iki kıta târîhin mahalline hâkki istîzânına dâir Aydın Vilâyeti Vâlîliğinden meb‘ûs tahrîrât ile varaka-i târîhiye Dâhiliye Nezâret-i Celîlesinin tezkiresiyle berâber arz ve takdîm kılınmağla ol bâbda her ne vechile emr ü ferman-ı hümâyûn-ı cenâb-ı tâcdârî şeref-müteallik buyrulur ise mantûk-ı münîfi infâz edileceği beyânıyla tezkire-i senâverî terkîm kılındı efendim.

Fî 18 Cumâdi'l-ûlâ sene [1]305 ve fî 19 Kânûn-ı Sânî sene [1]303

Sadrıa‘zam

Kâmil

Ma‘rûz-ı çâker-i kemîneleridir ki

Resîde-i dest-i ta‘zîm olup melfûflarıyla manzûr-ı âlî buyrulan işbu tezkire-i sâmiye-i sadâretpenâhîleri üzerine mûcibince irâde-i seniyye-i cenâb-ı pâdişâhî şeref-müteallik buyrulmuş olmağla ol bâbda emr ü fermân hazret-i veliyyü'l-emrindir.

Fî 21 Cumadi'l-ûlâ sene [1]305 ve fî 22 Kânûn-ı Sanî sene [1]303

Ser-kâtib-i Hazret-i Şehriyarî

Bende

Süreyya

DH.MKT 1486/91

DH.MKT 1486/91

Y.MTV 33/56

Y.MTV 33/56

(Telgrafnâme)

Hazîne-i Hâssa-i Şâhâne Nezâret-i Celîlesine

Dikili'de Hazîne-i Hâssa-i Şâhâne'den inşâ olunmakda olan mekteb ve minârenin masârıf-ı inşâiyesi için ber-mûceb-i keşf i‘tâsı fermân buyrulan yirmi altı bin iki yüz altmış guruş sarf olunduğu halde henüz inşââtı ikmâl olunamamış ve bunun ikmâli bin dört yüz seksen beş guruşun daha sarfına mütevakkıf bulunmuş olduğundan ikmâl-i inşâât için meblağ-ı mezkûrun sarfına müsâade buyrulması Bergama Kaymakamı'nın fî 12 Mayıs sene [1]304 telgrafı ve muhâsebe-i vilâyetin ifâdesi üzerine ricâ olunur.

Fî 18 Mayıs sene [1]304

Aydın Vâlisi

Y.MTV 33/56 (1120544)

Hazîne-i Hâssa-i Şâhâne

Aded

211

Devletlü Efendim Hazretleri

Aydın Vilâyeti dâhilinde Bergama Kazâsında Dikili Nâhiyesinde Dikili Liman Reîsi İsmâil Kapudan tarafından inşâ etdirilmiş olan Câmi‘-i şerîfin noksân bulunan minâresiyle mektebin masârıf-ı keşfiyesi olan mecîdî on dokuz guruş hesâbıyla yirmi altı bin iki yüz altmış guruşun Hazîne-i Hâssa-i Şâhâneden tesviyesiyle her tarafca tenvîr-i a‘yün-i mefharet etmekde olan meâsir-i celîle-i cenâb-ı zıllullâhîye ilâveten inşâsı husûsuna akdemce bi'l-istîzân irâde-i seniyye-i cenâb-ı cihânbânî şeref-müteallik buyrularak îfâ-yı mukteziyâtına bed’ ve mübâşeret etdirilmiş idi. Bu kerre Aydın Vilâyetinden vârid olup leffen arz ve takdîm kılınan 18 Mayıs sene [1]304 târîhli telgrafnâmede ben-minvâl-i ma‘rûz yirmi altı bin küsûr guruş sarf olunduğu halde henüz inşââtın ikmâl olunamayarak bin dört yüz seksen beş guruşun daha sarfına lüzûm görünmekde bulunduğu iş‘âr olunmuş olduğundan meblağ-ı mezbûrun dahi Hazîne-i Hâssa-i Şâhâneden bi'l-i‘tâ sâlifü'l-arz minâre ile mektebin ikmâl-i inşââtı hakkında emr ü fermân-ı hümâyûn-ı cenâb-ı hilâfetpenâhî her ne vechile şeref-sünûh ve sudûr buyrulur ise mantûk-ı münîfine tevfîk-i hareket olunacağı muhât-ı ilm-i âlî buyruldukda ol bâbda emr ü fermân hazret-i men lehü'l-emrindir.

Fî 23 Ramazân sene [1]305 ve fî 22 Mayıs sene [1]304.

Nâzır-ı Hazîne-i Hâssa

Bende

İmzâ (?)

Rızâ

-------------------------------------------------

Osmanlı Arşivleri'nde Dikili ve çevresi (Bergama - Çandarlı)

Bu çalışma; Ajans Bakırçay Gazetesi bünyesinde kurulan ‘Tarih Araştırmaları Çalışma Gurubu’ tarafından yapılmaktadır.

Proje Koordinatörleri: Tarihçi-Yazar Murat Solmaz - Gazeteci Oben Ulu

Belgelerin sunumu: Sanat Tarihçisi Dr.Çağlayan Hergül

Osmanlı Arşivleri Belgeleri Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı'ndan edinilmiştir...

Çalışma Bergama Ticaret Odası tarafından desteklenmektedir...

-------------------------------------------------

YASAL UYARI:

© Copyrigth ajansbakircay.com tüm hakları saklıdır. ajansbakircay.com sitesinde yer alan bütün tasarım ve düzenlemelerin telif hakları; 5846 numaralı telif hakları yasası ile korunmaktadır. Bunlar ajansbakircay.com'un yazılı izni olmaksızın ticari olarak herhangi bir şekilde kopyalanamaz, dağıtılamaz, değiştirilemez, yayınlanamaz. İzinsiz ve kaynak belirtilmeksizin kopyalama ve kullanımı yapılamaz.

-------------------------------------------------