“Antik Antakya: Yitik Kent”

Mozaikler ve Princeton Üniversitesi Belgeleri (1932-1939)

1. Giriş ve Amaç

Günümüzde yaşanan, büyük yıkım ve acılara yol açan 6 Şubat 2023 deprem gerçeği karşısında, yaralar sarılırken, yıkımlar onarılırken, “Antik Antakya: Yitik Kent” gerçeği de unutulmamalıdır (Fotoğraf 1).

Yeniden yapılandırmada, “Antik Antakya: Yitik Kent” kalıntılarının, bulunup gün yüzüne çıkarılması için gereken planlamanın yapılmasına önem verilmelidir.

Antik Antakya ile Efes Antik kentinin kuruluşu eş zamanlı olarak İÖ 300 yıldır.

Antik Antakya (Antioc, Antiokia), İÖ 22 Mayıs 300’de yeni bir kent olarak, Büyük İskenderin generallerinden I. Seleucus Nikator tarafından kurulmuştur.

Antik Efes (Efesus) ise Büyük İskender'in generallerinden Lisimahos tarafından İÖ 300 yıllarında liman kenti olarak kurulmuştur.

O nedenle, güncel olarak “Antik Efes” kenti gibi, “Antik Antakya’nın da bulunması gereklidir.

Antakya bölgesinin turizm çekim merkezi olma özellikleri, Efes’ten daha az değildir.

Antik Antakya: Yitik Kent

“Antik Antakya: Yitik Kent” in konusu, kültürel, tarihsel ve sosyal boyutu yanı sıra büyük bir ekonomik konu olup, “Antik Antakya: Yitik Kent’in”’ gün yüzüne çıkarılması, bütün dünya “inanç-tarih-kültür” turizminin yönünü, Antakya’ya yöneltecek ve topluma büyük bir “refah” kapısı açacaktır.

Fotoğraf 1. Dr. Christine Kondoleon tarafından yazılan kitap. Antakya: Kayıp Antik Kent. Princeton: Princeton Üniversitesi. 2000;253.

Antakya ve çevresi bulunduğu görkemli coğrafyanın olağanüstü özellikleri, dağları, verimli ovaları, denizleri, ılıman iklimi, ipek ve baharat yolunun Akdeniz’e ulaştığı en yakın bölge olması nedeniyle (Fotoğraf 2), eski çağlardan beri insanların önemli bir “yaşam alanı”, “inanç merkezi” ve “kültürel çeşitliliğin gelişme çevresi” olmuştur.

Fotoğraf 2. Hatay İli Fiziki Coğrafya haritası. https://www.harita.gov.tr/urun/hatay-fiziki-il-haritasi/398

Antakya, Habib Neccar Dağı “Silpius/Silpios Dağı” etekleri ile Asi Irmağı (Orontes) arasında uzanan yamaçta yer almaktadır.

Tarihin akışı içinde, büyük bir varsıllık ve değişik kültürlerin toplandığı merkez olarak gelişen Antakya ve çevresi (Hatay); Hititler, Seukoslar, Rormalılar, Persler, Selçuklular, vb antik uygarlık “kalıtlarının” ve sanat yapıtlarının en güzel örneklerinin (Görkemli yapılar, yollar, köprüler, suyolları, tapınaklar, hipodromlar, hamamlar, villalar, mozaikler, vb) ortaya çıktığı bir yer olmuştur.

Demir A. Çağlar İçinde Antakya. Akbank Kültür ve Sanat Kitapları, İstanbul, 1996;365. ISBN 975-7880-08-6.

Kondoleon C. Antioch The Lost Ancient City. Princeton: Princeton University. 2000;253.

Tekin M. (1993). Hatay Tarihi, Hatay Kültür Turizm ve Sanat Vakfı. Antakya, 1993. ISBN 975-95607-1-2.

“Doğunun Kraliçesi” Antakya

Roma döneminde Antakya “Doğunun Kraliçesi” olarak tanınmış ve Suriye eyaletinin merkezi olmuştur.

Roma İmparatorları, ordularını burada toplamış ve savaşlara burada hazırlanmışlardır.

Antakya, Helenistik Doğu'nun en önemli siyasi ve kültürel merkezlerinden, Roma İmparatorluğu'nun da büyük merkezlerinden birisidir.

Asi Irmağı üzerindeki Roma Diocletianus Köprüsü İS 305 yılında Diocletianus tarafından yapılmıştır. Antakya’da görülen tüm büyük depremlerde ayakta kalan köprü 1972 yılında insan eli ile yıkılmıştır.

Canda MŞ. Diocletianus’tan günümüze. Enflasyonun etkisi ve Antakya Roma Taş Köprüsünün Hazin Sonu. Ajans Bakırçay, 2.6.2023.

Canda MŞ. Doğunun Kraliçesi Antik Antakya Nerede ? Ajans Bakırçay,  4.3.2023.

Antakya Tike heykeli

Heykeltıraş Eutychides, İÖ 3. yüzyılın başlarında, ünlü Antakya Tike heykelini (Vatikan’da) ayaklarının altında Asi ırmağı (Orontes), elinde bir demet buğday başağı, bir kayanın üzerinde otururken betimlemiştir. Başında Antakya surlarını simgeleyen taç bulunmaktadır (Fotoğraf 3).

Fotoğraf 3. Tike heykeli Antakya’yı simgelemektedir. https://www.worldhistory.org/trans/tr/1-15274/tike/

Miate L. Tike [Tyche]. (Çev: Songur S). World History Encyclopedia (20.11.2022). worldhistory.org/trans/tr/1-15274/tike/

Deprem Bölgesi Antakya (6 Şubat 2023)

Antakya ve çevresi bu görkemli tarih ve coğrafyasına karşın, dünyaca tanınmış ve çok önemli bir deprem bölgesinin üzerinde bulunmaktadır.

Tarih içerisinde, Antakya, Defne (Romalı tüccarların, yöneticilerin villalarının bulunduğu yaşam alanı), Çevlik (Seulocia Pieriaria liman kenti)‘te kurulan tüm uygarlıklar depremlerle yıkılmış, yeniden aynı yerde kurulmuştur.

Bu nedenle, güncel olarak yaşanan depremlerin etkilerinin ve yeniden yapılanmanın, bölgenin bu gerçekleri dikkate alınarak ve toplumun bilgilendirilerek yapılmalıdır. 

Antakya, 6 Şubat 2023 Depremi

Antakya’da, 6 Şubat 2023 gecesi 7.7 ve 7.6 büyüklüğündeki “Kahramanmaraş merkezli” depremler ile 20 Şubat gecesi 6.4 ve 5.8 büyüklüğünde “Defne merkezli” depremlerin, toplumda beklenmedik biçimde, çok büyük yıkıma yol açtığı görülmüştür.

Asi Irmağı ve Ölü Deniz Fay Zonu

Asi Irmağı yatağını içine alan Ölü Deniz Fay Zonu üzerinde bulunan Antakya’da, 6 Şubat 2023’den önce, tarihte birçok kez büyük depremler olmuş, son büyük deprem 13 Ağustos 1822 günü görülmüştür.

13 Ağustos 1822, Önceki Büyük Deprem

Yaklaşık 7.0 büyüklüğündeki bu depremde;  Antakya, Halep ve çevre illeri içine alan büyük yıkımlar olmuş ve canlar yitirilmiştir. Yaklaşık, 20.000 kişi depremde yaşamını yitirirken, deprem sonrası gelişen bulaşıcı hastalıklarda da pek çok can yitirilmiştir.

Ekin Ü. 1822 Halep-Antakya Depremi ve Bölgeye Etkileri. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. 2007; 0(17): 29 - 50.

Sbeinati MR. Darawcheh R, Mouty M. "The historical earthquakes of Syria: an analysis of large and moderate earthquakes from 1365 BC to 1900 AD.  Annals of Geophysics 2005; 48 (3): 347-435.

Antakya ve çevresindeki tarihsel dönemlerden gelen, katmanlar biçimindeki uygarlık kalıntıları ve izleri, antik dünya kültür varlığının korunması ve dünya tarihi ile ilgili bilgilerin aydınlanması açısından, Türkiye’ye büyük değer ve saygınlık katmaktadır.

Yeni Yapılaşma, Deprem Zonu Dışında Olmalı

Antakya çevresinde (Antiokheia, Daphne, Antik Seleucia Pieria), katmanlar biçiminde antik uygarlık kalıntılarının bulunduğu yerler, aynı zamanda deprem zonu içinde yer aldığından, yapılaşmanın dışında bırakılmalıdır.

Yeni yapılaşma ve kentleşme, depreme daha dayanıklı zeminlerin olduğu yerlerde, deprem zonu dışında kalan yerlerde, dağların yamaçlarında, kapsamlı bilimsel yöntemlerle yapılmalıdır.

Antik Antakya (Antioch, Antiokheia) Kentinin Kalıntıları, Efes Antik Kenti Gibi Ortaya Çıkarılmalı

Antik Antakya (Antiokheia) antik kentinin kalıntıları günümüzde, sırasıyla Maşuklu, Küçük Dalyan ve Antakya belediyelerinin sınırlarında yer almakta ve yoğun olarak güncel yerleşimin içerisinde bulunmaktadır.

Pamir H, Yamaç İ. Antiokheia ad Orontes Suyolları. Adalya 2012; 15(1):33-64.

Pamir H. Antakya kentiçi kurtarma kazıları. Çağlar Boyu Hatay ve Çevresi Arkeolojisi Uluslararası Sempozyumu (21-24 May 2013)  Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları No:52, 2013;101-114.

Osmanlı Devletinin Son Dönemleri, Gelişmeler

Antakya’nın antik önemi ve zenginliğinin anlaşılması için Osmanlı Devletinin son dönemlerindeki gelişmeleri beklemek gerekmiştir.

Antik dönem ile ilgili yazılı kaynakları, örneğin “Homeros (İlyada, Odesa), Malalas (Chronographia), Libanius (Mektuplar), Ammianus Marcellinus (Res Gestae, Roma Tarihi), vb” yazarları inceleyen batılı bilim insanları, entelektüeller, diğer yerlerde olduğu gibi, Antakya ve çevresi ile ilgili olarak kendi amaçları doğrultusunda çalışmışlardır.

Bu dönemlerde, Anadolu, Mezopotamya, Orta-Doğu ve Doğu Akdeniz bölgesinde, yerel yönetimlerin eğitimlerinin yetersiz, “bilişlerinin” eksik ve zayıflığından yararlanan batılılar;

• “Yetersiz” ve “vahşi” koşullarda, bilimden uzaklaşarak, arkeolojik kazı ve araştırmalar yapmışlar,
• Buluntuları “yağmalamış” ve “talan” etmişler,
• Kazı yerlerini ortadan kaldırmılar,
• Çoğunu yurtdışına götürmüşlerdir.

“Fransız Manda Yönetimi” ve Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü

Birinci Dünya Savaşı sonrası, Hatay’ın Suriye ile birlikte, “Fransız Manda Yönetimi” altında bulunduğu dönemde;

• ABD Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü;

• Fransızların önerisi ile
• “Suriye Eski Eserler Dairesi” ile anlaşarak,
• 1932 -1939 yıllarında,
• Hatay’da arkeolojik kazı çalışmaları yapmış,
• Yerel halkın da yardımı ile çok önemli buluntuları yurtdışına götürmüşlerdir.

Committee for the Excavation of Antioch-On-The-Orontes 1932–1939.

Morey, CR. The Excavation of Antioch-on-the-Orontes. Proceedings of the American Philosophical Society, 1936;76(5), 637–651. http://www.jstor.org/stable/984752

Amacımız, Princeton Üniversitesi 1932-1939 yıllarına ait kaynaklarının ışığında;

1. Deprem bölgesi olan Antakya’da yeni yapılaşmanın, antik Antakya dışındaki sağlam zeminlere yapılması
2. Antik Antakya’dan yurt dışına giden arkeolojik varlıkların (mozaiklerin) saptanması,
3. “Yitik Kent” Antik Antakya’nın saptanması, koruma altına alınması ve kurtarma çalışmalarının yapılmasının önemini vurgulamaktır.

II. Antakya’da durum (26 Ekim 1918 - 29 Haziran 1939) ve Hatay’ın Türkiye’ye Katılması

1932 yılında, Antakya merkezi ve Suriye’nin İskenderun Sancağı adı verilen bölge, Fransız Manda yönetimi altında bulunmaktadır.

29 Ekim 1923’de Cumhuriyet’in ilanı ile Türkiye kurulmuş ve Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Hatay’ın Türkiye’ye katılımını sağlamak için çalışmaktadır.

Mustafa Kemal Atatürk, Cumhurbaşkanlığı görevinde bulunduğu süre içerisinde (29 Ekim 1923 - 10 Kasım 1938), Hatay’ın Türkiye’ye katılması için sürekli çalışmıştır (Fotoğraf 4). 

Fotoğraf 4. Mustafa Kemal Atatürk, Cumhurbaşkanı olduktan sonraki dönemde de (29 Ekim 1923 - 10 Kasım 1938), Hatay’ın Türkiye’ye katılması için sürekli çalışmıştır.

Bu dönemde, Tayfur Ata Sökmen liderliğinde Hataylılar da, Ankara Hükumeti ile “anlayış birliği” içinde çalışmıştır.

26 Ekim 1918 Katma, Hatay için dönüm noktası

30 Ekim 1918 günlü Mondros ateşkesinden önce, Mustafa Kemal Paşa 26 Ekim 1918 günü, “Toros Tünellerine ulaşma amacındaki” İngilizler ve Faysalcı Arap saldırısını, Reyhanlı ve Amik Ovası’na çok uzak olmayan, Katma (Racu, Afrin)’da durdurmayı başarmış, böylece Mondros Ateşkesi öncesinde, Türkler bu bölgede (Sancak Bölgesi) varlıklarını perçinlemişlerdir.

Mustafa Kemal Paşa’nın 26 Ekim 1918 günü, “elde kalan askerler” ve yerel halkın da desteği ile Afrin, Katma’da gösterdiği unutulmaz başarı (zafer), Hatay’ın geleceği açısından çok önemli ve belirleyici bir aşama olmuştur.

Atatürk, bu sırada, özellikle yerel halktan gördüğü desteği, bölge halkından olup, kendisinin yanında yer alanları hiç unutmamıştır.

Atatürk’ün Şapka Reformu (25 Kasım 1925) ve Antakya

Bundan sonraki aşamada, Hatay’da, Türkiye’ye katılmayı isteyenler ve coşkulu halk kesimleri Atatürk’ün şapka reformu (25 Kasım 1925) doğrultusunda “Şapka” giymeye başlamış, bilişleri zayıf, varlıkları güçlü olan bazı kesimler, Suriye’yi ve Fransız Manda Yönetimi altında yaşamayı isteyenler ise “Fes” giymeye devam etmişlerdir.

1925 yılına bakıldığında Hatay, Misak‐ı Milli sınırları içinde olmasına karşın Türkiye’den ayrı kalsa da Türkiye’de gerçekleşen reformları, geniş halk kesimleri, yakından izlemiş ve desteklemiştir.

Bu bağlamda 1925 yılında Sancak’ta ilk kez şapka giyen ve geleceği Türkiye’de gören toplum önderleri arasında; Vedi Münir (Karabay), Miskizade Nafi, Türkmenzade Abdulgani, Abbuş Sürmeli, Selim Çelenk, Dr. Abdurrahman Melek adları sayılmaktadır.

Bu dönemde, “Şapka” giyilmesi, Türklerin siyasal ve toplumsal duruşunun bir simgesi olmuştur.

Halk kesimleri, yaktığı türkülerde bunu söylemiştir (Aliye Eser Canda):

“- Ben istemem mor fesi”

“- Olursa Şapka olsun”

“- Mustafa Kemal rütbesi”

Tayfur Ata Sökmen

Hatay Devletinin kurulmasından sonra, Tayfur Ata Sökmen (Fotoğraf 5), Atatürk tarafından, “bizim güvenilir adamımız budur” denilerek, Hatay Devleti Cumhurbaşkanı (2 Eylül 1938-29 Haziran 1939) olmuştur.

Fotoğraf 5. Tayfur Ata Sökmen. Hatay Devleti Cumhurbaşkanı (2 Eylül 1938-29 Haziran 1939).

Bu koşullar altında, Hatay’ın Türkiye’ye katılması için, değişik bölgelerde Hataylılar ve Atatürk çalışırken, uluslararası durumu dikkatle gözlerken, “Yitik kent” Antik Antakya’nın antik varlıklarını ele geçirmek için fırsat kollayanlar da boş durmuyor, çalışıyorlardı.

Antik Antakya’nın antik varlıklarını ele geçirmek isteyenler ve çalışmaları

Fransızların önerisi ile Princeton Üniversitesi’nin liderliğinde 1932-1939 dönemindeki kazılar bu koşullar altında, hızla ve yarışırcasına yapılmıştır.

O kadar hızlanmışlardır ki; Defne’de her gün bir villanın yer mozaikleri çıkarılmaya başlanmıştır.

Prof. Dr. Charles Rufus Morey’in,

• Fransız Manda Yönetimi yanı sıra,
• Yerel toplum liderleri (fesli) ve

– Çevre “emekçi” halkımızla iyi ilişkiler kurarak, desteğini sağlayarak, çalışmaları yürüttüğü bu dönemde,

Yerel halkımızın;

• Antik uygarlıklar (Antik Antakya: Yitik Kent),
• Eğitim, Kültür,
• Bilgi, Bilinç ve
• Ufuk çizgisini anlamak bakımlarından önemli olan fotoğraflarının da

• Princeton Üniversitesi’nin arşivinde olduğu görülmüştür (Fotoğraf 6-15).

“Özellikle Defne “Daphne” mozaiklerinin kazılması, köylülerin bildirdiği alanlarla sınırlı olsa bile, sınırsız sonuçlar verecek ve büyük önem taşıyacaktır.”

“Bu kazılar arkeolojik vicdanı ilgilendiren bir soruyu gündeme getiriyor: Ait olduğu yapıyı derinlemesine incelemeden, bir mozaiği ortaya çıkarabilir miyiz?”

“Bir mozaiğin, parçalanma ya da yok olma ile karşı karşıya olduğu durumlarda ne yapılmalıdır.”

Ayrıca, tüm bu veriler incelendiğinde, Hatay’ın Türkiye’ye katılımının gecikmesinde, “Antik Antakya: Yitik kent” mozaiklerinin çıkarılması ve götürülmesi ile ilgili yaşanan bu durumun da etkisi olduğu açıkça görülmektedir.

“Öncelik mozaiklerin çıkarılmasına verilmiş olduğu, bu nedenle, mozaiklerin içinden çıkarıldığı yapıların ve bu yapı kalıntılarının korunması yoluna gidilmediği anlaşılmaktadır.”

“Zeytinliklerin yitirilmemesi ve sağladığı getirisi düşünülse bile, Antik Antakya Kalıntıların açığa çıkarılması ve yerinde korunmasının getirisinin daha çok ve daha değerli olduğu, dönemin “entelektüelleri” tarafından anlaşılamamıştır.”

Fotoğraf 6. Antakya halkının “ileri gelenleri” ile Princeton Üniversitesi Antakya Kazı ekibi bir arada (7 Mayıs 1936).

İlk sıra: Shükri Abdul Malak, Suraya Bey Barrakat, Shakib Bey Barrakat, Muhammed Bey Adali, C.R. Morey, Hajji Rashid Agha Kusieri, Nafieh Bey Adali, Doctor Abdul Rahman Malak

İkinci sıra: Samaan Totah, William Gad, Apostolos Athanassiou, Richard Stillwell, W.A. Campbell, Reis Mahmud Kriem, Hal Noble, Jean Lassus, Reis Barbari Mahmud Isa, Adib Ishak

Visual Resources: Department of Art and Archaeology Princeton University, [email protected],  © Item Type, Album Photograph, Image Number 6008, Date of Photograph 7/5/1936 Antioch Album Photographs 2023 Trustees of Princeton University http://vrc.princeton.edu/researchphotographs/s/antioch/item/26655#?c=&m=&s=&cv=&xywh=-277%2C-1%2C1576%2C752

Fotoğraf 7. Princeton Kazı ekibinin üyeleri ve Antakya’nın “ileri gelenleri” birlikte.

İlk sıra: Muhammed Yusuf, Hayder Vezzen, Raşid Bereket, Nasip Arsuzi, Richard Stillwell, Halil Zaravend, Necmeddin Vecihi Paşa, Mahmud Tuhani, Charles Rufus Morey, Zeki Arsuzi, Fadıl Gabusi, Süleyman Hindi.

İkinci sıra: Mustafa Yusuf, Jean Lassus, Edib İshak, Apostolos Athanassiou, WH Noble, Berberi Mahmud İsa, Joseph Numani, William A. Campbell, İbrahim Ağa Tuhani, Süleyman Vezzen, Samaan Tota, Ali Ağa Tuhani. 5 7. 1936,

Visual Resources: Department of Art and Archaeology Princeton University, [email protected],

© Item Type, Album Photograph, Image Number 6008, Date of Photograph 7/5/1936. Antioch Album Photographs 2023 Trustees of Princeton University http://vrc.princeton.edu/researchphotographs/s/antioch/item/26655#?c=&m=&s=&cv=&xywh=-277%2C-1%2C1576%2C752

Fotoğraf 8. Princeton Kazı ekibinin üyeleri, Prof. Dr. Charles Rufus Morey ile birlikte, akşam yemekte (1932).

Fotoğraf 9. Antakya Kazı Ekibi Başkanı Prof. Dr. Charles Rufus Morey, hizmet aracında ve şöför Süleyman Tenekeci.

Fotoğraf 10. Yerel işçiler ve çıkarılan mozaikler. İşçilerin giysileri, yerel köylülerin giymiş olduğu, “külah”, “aba” ve “şalvar” .

Fotoğraf 11. William Campbell, Menander Evi'nde, Zeytinli bahçe, Defne, 1938 (Foto: Kidder Smith 8176).

Fotoğraf 12. Antakya mozaiklerinin çıkarılıp, götürülmesi amacı ile 1932-1939 döneminde yapılan kazılar, uygulanan teknoloji.

Antioch: The Lost Ancient City - Conserving the Antioch Mosaics. https://worcesterart.org/exhibitions/past/cons.html

Fotoğraf 13. Payandalı duvarın genel görünümü, insan gücü ve teknoloji, sektör 11-M, 3 Mart 1932.

The Excavatin of Antioch-on-the Orontes. https://vrc.princeton.edu/researchphotographs/s/antioch/page/introduction.

Fotoğraf 14. Antakya’da, çıkarılan mozaiklerin depolandığı alan.

Footğraf 15. “Psyches” “Psişikler” Kayığı Evi Mozaikleri: Antakya'da Kimliğin Yeniden İncelenmesi.

Molacek EM, Rogers DK. The Mosaics of the House of the Boat of Psyches: Reexamining Identity at Antioch.

In book: A Quaint and Curious Volume: Essays in Honor of John J. Dobbins (pp.168-196) Publisher: Archaeopress2021;168–196. https://www.researchgate.net/publication/358151531_The_Mosaics_of_the_House_of_the_Boat_of_Psyches_Reexamining_Identity_at_Antioch

3. Tarihsel ve Antik Dönem Bilgilerinin Önemi

Uygar dünyada, antik dünya ile ilgili bilgilere;

• Eğitim sistemlerinde yer vermiş olan çağdaş toplumların,
• Antik dünya tarihi ve kültürü ile ilgilenmiş olanların,
• Antik döneme ilişkin bilimsel yazıları, çalışmaları inceleyerek bilgilenmiş olması ve
• Bu alanda araştırma yapmaları çok doğal bir gelişmedir.

O nedenle, eğitim ve kültürel alanda geri kalmış toplumların, bu açıklarını kapatmak ve çağdaş dünyaya ulaşmak için çalışması gerekir.

Antik Değerler, Toplumun “Refahını” Yükseltir

Özellikle, Türkiye gibi, “kavimler köprüsü” adı verilen Anadolu toprakları üzerinde yer alan, “antik değerleri” pek çok ve pek önemli olan ülkelerin, kültürel gelişimleri yanı sıra, bu durumdan, “topumun refahını” arttıracak ölçüde yarar sağlaması da önemlidir.

Sanat ve Arkeoloji Fakülteleri, Sanat ve Arkeoloji Üniversiteleri

Bu nedenle üniversitelerimizde Sanat ve Arkeoloji bölümleri yanı sıra, daha geniş açıdan konuya katkı sağlamak için Sanat ve Arkeoloji Fakülteleri, Sanat ve Arkeoloji Üniversiteleri kurmak gerekir.

Örneğin, Antakya ile ilgili tarihsel bilgileri bulup, okuyup, öğrenmiş olanlar, Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü‘nün Antakya’da 1932-1939’da yaptığı “Arkeolojik kazı çalışmalarını” kendileri yapabilirler.

Geçmiş uygarlıkların,

• Bizlere “emanet” olan kalıntıları,
• Üretildiği topraklarda kalır,
• Halk kendi değerini korur,
• Onları çıkarıp götürenlerle işbirliği yapmaz,
• Ayrıca topluma “refah” olarak yansır.

Çünkü bu antik uygarlık merkezleri, önemli “turistik çekim merkezlerini” oluşturur.

Antakya’daki Depremler ve Antik Uygarlıklar ve Antik Yazarlar

Antik uygarlıkların araştırılması ve coğrafyadaki yerinin saptanmasında, güncel olarak yeni teknolojiler çok önem taşısa da, antik dönem yazarlarının ortaya koymuş oldukları yazılı kaynaklar çok değerlidir.

• Homeros (İÖ 9.yy),
• Johannes Malalas (490- 570),
• Dio Cassius (155-235),
• Marcus Junianus Justinus (2. yüzyıl),
• Ammianus Marcellinus (330-400),
• Libanius (314–390),
• Johannes Chrysostomos (349-407),
• Philostratus (170-245),
• Procopius, (500-565)
• Evagrius (536-594),
• Theophanes (6. yüzyıl),
• Psuedo Dionysius (5.-6. yy), ayrıntılı bilgiler vermektedir.

Downey G. A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab Conquest. Princeton, 1961; 793

Antioch on the Orontes. 1932-1939 yılı kazıları, beş cilt, Princeton Üniversitesi,

Pamir H. Antakya’da Yaşanan Yıkıcı Depremler. Aktüel Arkeoloji Dergisi 2023,91.

4. Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü’nün Hatay’a İlgisi 

Antakya ve çevresinde ilk arkeolojik araştırmaları,  Cumhuriyet öncesi dönemde başlamıştır (1899, 1904, 1909).

Antakya Kazı çalışmalarının başlatılması için, Princeton Üniversitesinden 2 öğretim üyesi öncülük yapmıştır:

1. Prof. Dr. Howard Crosby Butler,
2. Prof. Dr. Charles Rufus Morey.

1. Prof. Dr. Howard Crosby Butler (7 Mart 1872 Croton Falls, NY - 13 Ağustos 1922 Neuilly, Paris) (Fotoğraf 16);

• 1899, 1904, 1909 yıllarında, ABD Princeton Üniversitesi adına,
• Suriye (Osmanlı Devleti) arkeolojik “araştırma, keşif” gezilerini yönetmiştir.
• Prof. Dr. Howard Crosby Butler 1910'dan 1914'e dek, Ege Bölgesinde, Lidya’nın başkenti Sardes (Sard) arkeolojik kazılarını yönetmiş, önemli sonuçlar elde etmiş, bulguları kitap olarak yayınlamıştır (Fotoğraf 16-18).

Ftoğraf 16. Howard Crosby Butler (7 Mart 1872 Croton Falls, NY - 13 Ağustos 1922 Neuilly, Paris) Amerikalı arkeoloji uzm.

Fotoğraf 17. Sartta, Prof. Dr. Howard Crosby Butler (https://sardisexpedition.org/tr/essays/about-sardis-expedition)

Fotoğraf 18. Howard Crosby Butler, Ege Bölgesi’nde (Sardes) 1910-1914’de yaptığı kazı bulgularını yayınlamıştır, Leyden, 1922.

Reynolds Francis J, ed. Butler, Howard Crosby. Collier's New Encyclopedia. New York: P. F. Collier & Son Company, 1921.

https://kucukdunya.com/sardes-antik-kenti-lidyanin-baskenti/

Crace, J. Publications of an American Archæological Expedition to Syria in 1899–1900. Part II: Architecture and other Arts. By Howard Crosby Butler, A.M. 4to; pp. 433, with 600 illustrations. (Issued by “ The Century” Company, New York City.). Journal of the Royal Asiatic Society 1905;37(2), 402-405. doi:10.1017/S0035869X00033335

2)   Prof. Dr. Charles Rufus Morey (20 Kasım 1877 - 28 Ağustos 1955)

  

Fotoğraf 18. Prof. Dr. Charles Rufus Morey (20 Kasım 1877 - 28 Ağustos 1955).

Fotoğraf 19. Antakya mozaikleri kitabı. Morey CR. The Mosaics of Antioch. Longmans, NY, 1938;48.

Lee RW. Charles Rufus Morey, 1877-1955. The Art Bulletin 1955;37(4), iii–vii. http://www.jstor.org/stable/3047617

Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji bölümü Başkanı olan Prof. Dr. Charles Rufus Morey, Antik Antakya ile 1927 yılından başlayarak, Fransız yetkililer ve Suriye Fransız Manda yönetimi ile görüşerek, Antik Antakya kazılarının gerçekleşmesini sağlamıştır (Fotoğraf 15,16).

• Prof. Dr. Charles Rufus Morey, ortaçağ Hıristiyan sanatını kataloglamasıyla tanınmıştır.
• Prof. Dr. Charles Rufus Morey, Antakya Mozaikleri (1938) kitabını yazmıştır (Fotoğraf 16).

Prof. Dr. Charles Rufus Morey’in, Antakya’da 1932-1939 yıllarında gerçekleştirdiği kazıların, uygulanan bilimsel yöntemlerin, bilimsel kaygının ve antik uygarlık kalıntılarına gösterilen saygının, arkeoloji, tarih ve etik açılardan incelenmesi gereklidir.

5. Antakya (Orontes Antakyası) Kazı Komitesi 1932-1939

https://vrc. princeton.edu/archives/collections/show/7

Shari T. Kenfield. Archaeological Archives, Department of Art and Archaeology, Princeton University.  Anabases 2010;11; 219-226. https://journals.openedition.org/anabases/893?lang=en https://doi.org/10.4000/anabases.893

Moss C, Pamir H, Kenfield ST. Asi’deki Antakya, Mozaikler Şehrinde İlk Araştırmalar, KÜY, İstanbul, 2014;272.

Morey CR. The Mosaics of Antioch. Longmans, NY, 1938;48. (Charles Rufus Morey (1877-1955)". Oxford University Press. Archived from the original on 2018-06-13. Retrieved 2018-06-12.)

More CR (1877-1955). Dictionary of Art Historians. Archived from the original on Jan 17, 2019. Retrieved March 11, 2009.

6. “Antik Antakya, görkemli ve ihmal  (istismar) edilmiş antik kenttir.”

7. “Efes Yamaç Evleri”, Antik kent Antakya ve Defne Villaları nerede?

8. Princeton Arkeoloji ve Sanat Bölümü Antakya Kazı Komitesi

Antakya kazı komitesinin üyeleri aşağıda belirtilmiştir (Tablo I).

Diğer çalışanlar yerel halktan sağlanmış, günün koşularındaki olanaklar ve teknoloji ile insan gücüne dayalı, kazma kürek gibi araçlarla kazılar hızla yapılmıştır (Fotoğraf 22-23).

Tablo I. Princeton Üniversitesi Antakya Kazı Komitesi Ekibi (1932-1939).

Adı, Soyadı	Kurumu	Görevi
Prof. Dr. Charles Rufus Morey	Princeton Arkeoloji ve Sanat Bölümü Başkan	Kazı Başkanı
Prof. Dr. George W. Elderkin	Princeton Arkeoloji ve Sanat Bölümü	Genel Yönetmen
Clarence Fisher	Amerikan Doğu Araştırmaları Okulu, Kudüs	Alan direktörü
William A. Campbell,	Wellesley Koleji	Alan direktör Yardımcısı
Jean Lassus,	Fransız Enstitüsü, Şam.	-

Fotoğraf 22. Princeton Üniversitesi Antakya Kazı ekibinin kimi üyeleri birarada (1938, Narlıca).

Reis Mahmud Kriem, Jean Lassus, Louisa Dresser, William A. Campbell, Fedeel Saba.

Item Type, Album Photograph, Image Number 6000. Picture from Album. Note on back reads: 1938 Narlidja. Sector; Toprak-en-Narlidja (Narlıca). Item sets, Antioch Album Photographs. The excavation Antioch-on-the- Orontes.

http://vrc.princeton.edu/researchphotographs/s/antioch/item/26646#?c=&m=&s=&cv=&xywh=-332%2C17%2C1704%2C813

Fotoğraf 23. Antakya Albüm Fotoğrafları. No:6226. Richard Stillwell en sağda. Görsel Kaynaklar Koleksiyonu Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü. İletişim: [email protected] © 2023 Princeton Üniversitesi Mütevelli Heyeti. (The Excavation of Antioch-on-the Orontes).

https://vrc. princeton.edu/researchphotographs/s/antioch/item/27039#?c=&m=&s=&cv=&xywh=-140%2C-10%2C1289%2C749

9. Antakya Mozaikleri İle İlgili Bazı Önemli Notlar

“Antioch on the Orentes” Kazısı: 1932-1939

“Committee for the Excavation of Antioch-On-The-Orontes 1932–1939”

https://researchphotographs.princeton.edu/antioch/

George W. Elderkin, ed., Antioch-on-the-Orontes I: The Excavations of 1932 (Princeton, 1934);

Richard Stillwell, ed., Antioch-on-the-Orontes II: The Excavations of 1933-1936 (Princeton, 1938);

Richard Stillwell, ed., Antioch-on-the-Orontes III: The Excavations of 1937-1939 (Princeton, 1941).

Antioch Mosaics at the Baltimore Museum of Art (BMA). Antioch Mosaics in the Collection of the Baltimore Museum of Arthttps://storymaps.arcgis.com/stories/e79b5001977d40a4845f14bedfa1bf51

Antioch Court, The Baltimore Museum of Art. Digital Maryland, Maryland State Library Resource Center, Enoch Pratt Free Library, collections.digitalmaryland.org/digital/collection/basc/id/11/. Accessed 27 June 2020.

Antioch Mosaics. The Baltimore Museum of Art, artbma.org/collections/antioch.html. Accessed 2 July 2020.

The Baltimore Museum of Art. The Baltimore Museum of Art, artbma.org/about/index.html. Accessed 2 July 2020.

13. Princeton Üniversitesi Sanat Müzesi

Princeton Üniversitesi Sanat Müzesi (PUAM), Princeton, New Jersey'de bulunan Princeton Üniversitesi Sanat Galerisidir. Koleksiyonculuk geçmişi 1755 yılında başlayan müze, resmi olarak 1882 yılında kuruldu ve şu anda antik çağlardan çağdaş döneme kadar 113.000'in üzerinde sanat eserine ev sahipliği yapıyor.

Princeton Üniversitesi Sanat Müzesi, kendisini üniversitenin sanat ve kültür alanlarındaki öğretim, araştırma ve hizmet hedeflerini desteklemeye ve geliştirmeye, ayrıca bölgesel topluluklara ve dünyanın dört bir yanından gelen ziyaretçilere hizmet etmeye adamıştır (Fotoğraf 35-39).

Antakya mozaikleri kazısını, 1932-1939 yılları arasında Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü Başkanı Prof. Dr. Charles Rufus Morey Başkanlığında bir kurul yönetmiştir.

Jones FF. (1981). Antioch Mosaics in Princeton. Record of the Art Museum, Princeton University, 1981:40(2);2–26. https://doi.org/10.2307/3774611

Fotoğraf  35. Princeton Üniversitesi Sanat müzesi. https://en.wikipedia.org/wiki/Princeton_University_Art_Museum.

Fotoğraf 36. Roma, Asi Antakyası, Menander Evi: Apollon ve Daphne, MS 3. yy sonları. Mozaik döşeme, boyut: 190 cm, 592cm. Antakya Kazı Komitesi'nin Princeton Üniversitesi'ne hediyesi. Fotoğraf: Bruce M. White. https://artmuseum.princeton.edu/story/antioch-through-ages. Princeton University Art Museum Princeton, NJ 08544

609.258.3788

Fotoğraf 37. Mozaik papel: Herakles ile Dionysos'un içki içme yarışması, M.S. 3. yüzyılın başı. y1965-216. Boyut: 526.0 x 527.0 cm, figüral alan: 229.2 x 295.5 cm Antioch mosaics. Princeton University Art Museum. https://artmuseum.princeton.edu/search/collections?mainSearch=%22Antioch+mosaics%22

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mosaic_pavement_drinking_contest_of_Herakles_and_Dionysos.jpg#/media/File:Mosaic_pavement_drinking_contest_of_Herakles_and_Dionysos.jpg

Footğraf 38. Mozaik döşeme: Medusa başı, İS 2. Yy sonları. 1965-212. Boyut: 331.0 x 197.4 cm. Antakya, Defne. https://artmuseum.princeton.edu/collections/objects/29576

Fotoğraf 39. Mozaik döşeme: Apollon ve Daphne, İS 3. yy sonu (y1965-219), Defne.. Boyut: figürlü panel: 107,0 x 105,0 cm.

Antioch mosaics. Princeton University Art Museum. https://artmuseum.princeton.edu/search/collections?mainSearch=%22Antioch+mosaics%22

14. Louvre Müzesi

Paris Louvre Müzesi’nde, Antakya ‘da 1932-1939 yıllarında çıkarılan mozaiklerinden bazıları bulunmaktadır. (Fotoğraf 40-41)

Fotoğraf 40. Louvre Müzesi'nin avlusu ve piramidi. 1793 yılında Louvre Müzesi kurulmuştur. https://en.wikipedia.org/wiki/Louvre#/media/File:Louvre_Museum_Wikimedia_Commons.jpg

Fotoğraf 41. Paris’in yargısı. 1932'de Antakya'da bulundu. İS 2. yy başlarından yapılmıştır. Modern Antakya'ya yakın Defne’de bulunmuştur, antik Antakya’nın en önemli mozaiklerindendir. Paris Louvre Müzesi (Ma 3443).

Mozaik, Truva Savaşı'na yol açan bir dizi olaydan biri olan Paris'in Kıyametini anlatıyor.

Ortada oturan Paris, üç tanrıçadan hangisinin (Hera, Athena, Afrodit) en güzel olduğunu belirlemesi gerekiyor.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Judgement_Paris_Antioch_Louvre_Ma3443.jpg#/media/File:Judgement_Paris_Antioch_Louvre_Ma3443.jpg

14. Sonuç

• Antakya ve çevresi (Hatay), coğrafya ve tarih özellikleri açısından eşsiz bir yedir. 
• Verimli toprakları, doğası, antik uygarlık kalıntıları, görkemli mozaikleri vb. yönünden dünyaca tanınmıştır.
• “Uygar” ve “İleri” Ülkeler: Bilim insanı yetiştirmede ve teknoloji üretmede öne geçmiş, “uygar” ve “ileri” ülkeler, tarih boyunca, dünyada eğitim açısından “zayıf kalmış” toplumların yaşadığı “değerli coğrafyalardaki” sosyal dalgalanmaları “fırsata dönüştürerek”, antik uygarlık kalıtlarını “yağmalamaktan” geri kalmamıştır.
• Bu açıdan, Anadolu toprakları çok büyük “yağmalara” ve “talana” uğramıştır.

• Antakya Deprem Bölgesi: Böyle bir coğrafyada yer alan Antakya ve çevresi, aynı zamanda çok önemli bir deprem bölgesidir.

• Yerleşim alanı Değişmemiştir: Tarih boyunca birçok depremler yaşanmış, aynı bölgede yeniden yapılaşmış, katman katman uygarlık kalıntıları üzerine yerleşmiştir.
• Antakya, Defne, Çevlik: Tarih içerisinde, Antakya, Defne (Romalı tüccarların, yöneticilerin villalarının bulunduğu yaşam alanı), Çevlik (Seleucia Pieria liman kenti)‘te kurulan tüm uygarlıklar, depremlerle yıkılmış, yeniden aynı yerde kurulmuştur.
• 6 Şubat 2023 Depremi: Bu nedenle, güncel olarak (6 Şubat 2023) yaşanan yıkıcı depremlerin etkilerinin ve yeniden yapılanmanın, bölgenin bu gerçekleri dikkate alınarak ve toplumu bilinçlendirerek yapılmalıdır. 
• Asi Irmağı: Asi Irmağı yatağı çevresinde, Dere yataklarında, zemini sorunlu ve depreme dayanıksız yerlerde yeni yapılaşma yapılmamalıdır.
• Yeni Yapılar; bilimsel gerçeklere ve deprem yönetmeliğine uygun olmalı, yapılaşma aşamasındaki denetimler (kimsenin etkisinde kalmadan) çok sıkı biçimde yapılmalıdır.
• “Antik Antakya: Yitik Kent”: Günümüzde acıları devam eden, büyük yıkıma, can yitimine neden olan 6 Şubat 2023 deprem gerçeği karşısında, yaralar sarılırken, yıkımlar onarılırken, yeni yapılaşmaya gidilirken, “Antik Antakya: Yitik Kent” gerçeği de unutulmamalıdır.
• Yeniden yapılandırmada, “Antik Antakya: Yitik Kent” kalıntılarının, bulunup gün yüzüne çıkarılması için gereken planlamanın yapılmasına önem verilmelidir.
• Bölgenin antik varlığı, “dünya uygarlığının bir kalıtı” olarak en iyi biçimde ve bilimsel yöntemlerle değerlendirilmeli ve koruma altına alınmalıdır.
• “Yüzyılın Kazısı”: Princeton Üniversitesi Sanat ve Arkeoloji Bölümü’nün 1932-1939 yılları arasında Antakya’da yapmış olduğu kazı ve çıkarılan, götürülen görkemli mozaikler, “Yüzyılın Kazısı” olarak adlandırılmış olmakla birlikte,

• Özellikle uygulanan bilimsel ve etik yöntemler,
• Geride kalan kazı alanın ve yapaıların korunması açılarından sorgulanması gereklidir.

• MKÜ Arkeoloji Fakültesi: Daha önce (28 Kasım 2006-2010) görev yapmış olduğum Mustafa Kemal Üniversitesi’nde, kapsamlı ve bölgenin gereklerini karşılayacak bir Arkeoloji Fakültesi kurulması için gerekçeli hazırlık çalışmalarını yapmış, dosya hazırlatmış ve YÖK’e sunmuştum.
• Günümüzde Hatay ilinde bulunan iki devlet üniversitesinin (MKÜ, İSTE), genç yönetici kardeşlerimizin, güncel bilgi ve gelişmelerin ışığında, bu konuyu yeniden gündeme getirmelerini, düşünmelerini, sorumluluk alarak, öncülük yapabileceklerine inanıyorum ve öneriyorum.

Kaynkalar

2. 1. Antioch on the Orontes. 1932-1939 yılı kazıları, 5 cilt, Princeton Üniversitesi, Antioch mosaic restoration Project. https://artmuseum.princeton.edu/story/antioch-mosaic-restoration-Princeton University Art Museum. Princeton, NJ 08544 609.258.3788project.
   2. Antioch through the Ages. https://artmuseum.princeton.edu/story/antioch-through-Princeton University Art Museum Princeton, NJ 08544 609.258.3788ages
3. Barsanti C. The Fate of the Antioch Mosaic Pavements: Some Reflections. JMR 5, 2012:5;25-42.
4. Crace, J. Publications of an American Archæological Expedition to Syria in 1899–1900. Part II: Architecture and other Arts. By Howard Crosby Butler, A.M. 4 to; pp. 433, with 600 illustrations. (Issued by “ The Century” Company, New York City.). Journal of the Royal Asiatic Society 1905;37(2), 402-405. doi:10.1017/S0035869X00033335
5. Demir A. Çağlar İçinde Antakya. Akbank Kültür ve Sanat Kitapları, İstanbul, 1996;365. ISBN 975-7880-08-6.
6. Tekin M. (1993). Hatay Tarihi, Hatay Kültür Turizm ve Sanat Vakfı. Antakya, 1993. ISBN 975-95607-1-2.
7. Canda MŞ. Antakya, Mustafa Kemal Üniversitesi ve Deprem Gerçeği. Ajans Bakırçay, 23 Şubat 2023.
8. Canda MŞ. Doğunun Kraliçesi Antik Antakya Nerede ? Ajans Bakırçay,  4.3.2023.
9. Canda MŞ. Diocletianus’tan günümüze: Enflasyonun etkisi ve Antakya Roma Taş Köprüsünün Hazin Sonu. Ajans Bakırçay, 2.6.2023.
10. Canda MŞ. Antakya Depremi, Mustafa Kemal Üniversitesi (MKÜ), Prof. Dr. M. Nafi Toksöz ve Prof. Dr. Jochen Schwarz Ajans Bakırçay, 3.5.2023.
11. Canda MŞ. Antik Antakya (Antiokheia) Mozaikleri ve Princeton Üniversitesi Belgeleri (1932-1939). Ajans Bakırçay, 24.8.2023.
12. Clarke J (Reviewer). Antioch: The Lost Ancient City. Christine Kondoleon, Antioch: The Lost Ancient City. Princeton: Princeton University Press, 2000. xiii, 253 pages: illustrations (some color), maps. ISBN 0691049327 $29.95.https://bmcr.brynmawr.edu/2001/2001.01.07.
13. Çelik Ö. İncirli Köyü Martyrium Mozaikleri ve Hatay Mozaikleri Arasındaki Yeri JMR 14, 2021;14: 53-77.
14. Downey G. A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arab Conquest. Princeton, 1961; 793
15. Ekin Ü. 1822 Halep-Antakya Depremi ve Bölgeye Etkileri. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi. 2007; 0(17): 29 – 50.
16. George W. Elderkin, ed., Antioch-on-the-Orontes I: The Excavations of 1932 (Princeton, 1934);
17. Hopkins C. Antioch Mosaic Pavements. Journal of Near Eastern Studies, 1948:7(2);91–97. http://www.jstor.org/stable/542673
18. Jones FF. (1981). Antioch Mosaics in Princeton. Record of the Art Museum, Princeton University, 1981:40(2);2–26. https://doi.org/10.2307/3774611
19. Kondoleon C. Antioch: The Lost Ancient City. Princeton: Princeton University. 2000;253.
20. Lee RW. Charles Rufus Morey, 1877-1955. The Art Bulletin 1955;37(4), iii–vii. http://www.jstor.org/stable/3047617
21. https://vrc.princeton.edu/archives/collections/show/7
22. Levi D. Antioch Mosaic Pavements, (Antakya Mozaik Kaplamaları). 2. Cilt, L'Erma di Bretschneider, 1971 24 May 2010;650.
23. Leverenz C. Antioch Mosaics at the Baltimore Museum of Art (BMA) Mapping the history of the BMA's Antioch Mosaics by exploring their history, excavation, patronage, transportation, and current home. April 24, 2021. https://storymaps.arcgis.com/stories/e79b5001977d40a4845f14bedfa1bf51
24. Morey, CR. The Excavation of Antioch-on-the-Orontes. Proceedings of the American Philosophical Society, 1936;76(5), 637–651. http://www.jstor.org/stable/984752.
25. Morey CR. The Mosaics of Antioch. Longmans, NY, 1938;48. (Charles Rufus Morey (1877-1955)". Oxford University Press. Archived from the original on 2018-06-13. Retrieved 2018-06-12.)
26. More, Charles Rufus (1877-1955). Dictionary of Art Historians. Archived from the original on January 17, 2019. Retrieved March 11, 2009.
27. Molacek EM, Rogers DK. The Mosaics of the House of the Boat of Psyches: Reexamining Identity at Antioch.

In book: A Quaint and Curious Volume: Essays in Honor of John J. Dobbins (pp.168-196) Publisher: Archaeopress 2021;168–196.https://www.researchgate.net/publication/358151531_The_Mosaics_of_the_House_of_the_Boat_of_Psyches_Reexamining_Identity_at_Antioch

28. Moss C, Pamir H, Kenfield ST. Asi’deki Antakya, Mozaikler Şehrinde İlk Araştırmalar, KÜY, İstanbul, 2014;272.
29. Pamir H, Yamaç İ. Antiokheia ad Orontes Suyolları. Adalya 2012; 15(1):33-64.
30. Pamir H. Antakya kentiçi kurtarma kazıları. Çağlar Boyu Hatay ve Çevresi Arkeolojisi Uluslararası Sempozyumu (21-24 May 2013)  Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları No:52, 2013;101-114.
31. Pamir H. Antakya’da Yaşanan Yıkıcı Depremler. Aktüel Arkeoloji Dergisi 2023,91.
32. Princeton University Art Museum. Antioch mosaic restoration Project. https://artmuseum.princeton.edu/story/antioch-mosaic-restoration-project
33. Reynolds Francis J, ed. Butler, Howard Crosby. Collier's New Encyclopedia. New York: P. F. Collier & Son Company, 1921. https://kucukdunya.com/sardes-antik-kenti-lidyanin-baskenti/
34. Shari T. Kenfield. Archaeological Archives, Department of Art and Archaeology, Princeton University.  Anabases 2010;11; 219-226. https://journals.openedition.org/anabases/893?lang=en https://doi.org/10.4000/anabases.893
35. Sbeinati MR. Darawcheh R, Mouty M. "The historical earthquakes of Syria: an analysis of large and moderate earthquakes from 1365 BC to 1900 AD.  Annals of Geophysics 2005; 48 (3): 347-435.
36. Stillwell R, ed, Antioch-on-the-Orontes II: The Excavations of 1933-1936 (Princeton, 1938);
37. Stillwell R, ed, Antioch-on-the-Orontes III: The Excavations of 1937-1939 (Princeton, 1941).
38. Uçar M. SARDES'DEN ÇIKAN ESERLER NE OLDU? https://www.tarihistan.org/sardes-den-cikan-eserler-ne-oldu/26761/