51. Roma İmparatoru Diokletianus (Diokles), 21 yıl yönetimde kalan ve pek çok bayındırlık işleri yapan ünlü Roma İmparatorlarından birsidir. Fakat bu uzun yönetin döneminin sonunda, ülkede ortaya çıkan “enflasyonu” önleyemediği için, kendi isteği ile görevinden ayrılarak, İlirya’da ki köyüne dönmüş ve yetiştiriciliği “lahanalar” ile ünlenmiştir.
Diokletianus (Diokles), Dalmaçya (Ilirya, Arnavutluk) kıyılarında bulunan Solin (Salona)’ yakınlarındaki Dioklea köyünde, İS 245 yılında doğmuş, İS 316 yılında Siplit’de vefat etmiştir (Arkeolojik haber, https://www.arkeolojikhaber.com/kunye.html) .
Diocletianus, gençlik yıllarında, Roma Ordusu’nda görev almış ve yükselerek 51. Roma İmparatoru olmuştur.
Diocletianus, 21 yıl (20 Kasım 284 - 1 Mayıs 305), uzunca bir süre Roma İmparatorluğu yapmıştır (Fotoğraf 1).
Fotoğraf 1. Dioklettianus (Diokles, Diolation) (İS 245 Solin-316 Siplit) Wasson DL. Antioch. Ancient History Ancyclopedia
Diokletianus’un İmparator olmasından önceki dönemde; sürekli büyük bir ordu beslemek, doğuda ve batıda, büyük bir coğrafyada, birçok yerde savaşmak zorunda kalan Romalılar, ülke genelinde de, ulaşım, bayındırlık ve kültür işlerine, “büyük ve pahalı projelere” girişmişler, sonuçta, ekonomi bozulmuş, vergiler artmış, üretim düşmüş, halk yoksullaşmıştır. Diocletianus, işbaşına gelince; kölelik düzeni, paralı askerler, geniş coğrafya ve “lüks” yaşam sonucu dağılma sürecine giren Roma İmparatorluğu’nda; yönetim, ekonomi, iç ve dış siyasal işlerde ve komşularla ilişkilerde yenilikler yapmış, ulaşım, haberleşme, uygarlık yapılarına öncelik vermiştir. Diocletianus reformları: Reformcu bir İmparator olup, geniş topraklara yayılmış olan Roma topraklarında, paralı askerlerin, kölelerin ve halkın sorunlarını çözmek için çaba göstermiş, yeni yasalar çıkarmış, buyruklar salmıştır. İpek Yolu Ticareti: İpek yolu ticaretinden Romalılardan pay alma yarışında olan Persler (İran) ve Mısır gibi komşu güçlü ülkelerle, zorunlu olmadıkça savaşa girmemiştir. İpek yolu ticaretinden zenginleşen tüccarlar, görkemli mozaikler (Fotoğraf 2) ile süslü, görkemli villalar yaptırmışlardır.Fotoğraf 2. Paris Yargı “karar” Mozaiği, MS 115-150, Asi Antakya'dan (Antakya, Türkiye), Louvre Müzesi (23411937020) .jpg
Diokletianus döneminde, özellikle Anadolu’da pek çok taş yollar, taş köprüler, hamamlar, hipodromlar, amfitiyatrolar ve çok gelişmiş haberleşme ağı yapılmıştır. Diocletianus Roma İmparatorluğu’nun çok tanrılı “Pagan”, “Helenik-Roma” inancını, tanrılarını ve kültürünü korumaya çalışmış, görkemli inanç merkezleri yaptırmış olmasına karşın, sonuçta yeni ortaya çıkan “Hristiyan inancı” ve “Hristiyan havariler” ile çatışmıştır. Kölelerin çalıştırıldığı bayındırlık işlerde, devlet harcamalarındaki ağır yük ve komşu ülkeler ile süren amansız “yarış” ve kaçınılamayan savaşlar nedeni ile ülkede yaşam koşulları ağırlaşmış ve halkın geçimi ve yaşamı açısından “enflasyon” büyük sorun olmuştur. Ülkeyi 21 yıl yöneten Diokletianus, “enflasyon” sorununu çözemeyince, İmparatorluğu bırakarak, İlirya’da bulunan köyüne (Dicklea) çekilmiş ve burada ”lahana üretimi” yaparak yaşamını geçirmiştir.Amacımız, geçmişten günümüze Anadolu topraklarında eğemen olan yönetimler içinde ayrı bir yeri olan Diokletianus dönemideki “halkın enflasyon karşısında yaşadığı sorunları”, “halk isyanlarını” ve yaşanan “sosyal olayları”, güncel bilgilerin ışığında incelemektir.
Romalılar ve SonrasıRoma İmparatorluğu (Batı Roma: İÖ 27 - İS 395 / 476) (Doğu Roma / Bizans: İS 395 – 1453) döneminde, ticaret ve askerlerin ulaşım yollarının güveliğinin sağlanması önem kazanmıştır.
Roma İmparatorluğu, doğu ile batı arasında haberleşmeyi, ulaşımı, ticareti ve güvenliği sağlayan çok önemli sağlam bir kara ulaşım ağı oluşturmuştur.
Romalılar, yönetimlerindeki İran-Roma-Mısır üçgenindeki çok geniş coğrafyayı yönetebilmek ve ticaret yollarını ellerinde tutabilmek için hızlı haberleşmeye, ulaşım yollarına gereksinimleri vardı.
Bu nedenle Anadolu’da ulaşım yollarına ve doğal olarak ırmaklar üzerine köprüler yapılamasına ve bunların güvenliğine çok önem vermişlerdir.
Diocletianus, bayındırlık yapılarına ve büyük işlere (yol, köprü, hamam, suyolları, su kemerleri, vb) önem vermiştir.
“Her Yol Roma’ya Çıkar”
Anadolu’yu boydan boya kat eden ve 2000 yıldır ayakta duran, Roma taş döşeli yolları ve taş köprüleri, güncel olarak da varlığını sürdürmektedir. “Her yol Roma’ya çıkar” sözü bu gerçeğin tanımıdır.
“Roma Taş Köprüleri”
Romalıların yapmış olduğu, binlerce km uzunluğundaki taş kaplama ve sağlam kara yolları ve ırmaklar üzerinde yaptıkları her biri bir başyapıt niteliğindeki taş köprüler antik çağın, Roma döneminin ve “kölelerin” emeğinin “görkemli mühendislik anıtları” olarak günümüz mimarlık tarihinde anılmaktadır.
Güncel olarak, Anadolu’da birçok görkemli taş roma köprüsü, ırmaklar üzerinde, halkımız tarafından kullanılmaktadır.
Örneğin, Diocletianus (Diokles) (İS 284-305) döneminde yapılmış olan ve Antakya’da, kentin iki yakasını birbirine bağlayan Asi ırmağı (Orontes) üzerindeki Roma Taş Köprüsünü 1970 yılında yıkmamış olsaydık, ayakta kaldığını görecektik (Fotoğraf 3).
Fotoğraf 3. Antakya’da Asi Irmağı üzerindeki Diokletianus Köprüsü (Yapım 305, yıkım 1970).
Diocletianus (Diokles)’un önemi (245-316)Diocletianus, Roma İmparatorluğu’nun yönetiminde, 284-305 yılları arasında 21 yıl kalarak en uzun süre görev yapan İmparatorlardan birisidir.
Yönetiminde, yapmış olduğu, reformlar ile Roma İmparatorluğu’nu dağılmaktan kurtarmıştır.
Diocletianus reformları
Dörtlü Yönetim “Tetrarşi”Diocletianus, “dörtlü yönetimi” (tetrarşi), 293’te kurmuş, Roma’nın yönetimini doğu ve batı olarak ikiye ayırmış ve “Bizans Devleti”’nin kuruluş yolunu da açmıştır.
Doğu Roma’yı “Diocletianus ve kızı Valeria’nın eşi-damadı Galerius” yönetmiştir (Batı Roma’yı Maksimianus ve Constantius’a bırakmıştır), Diocletianus, kendi yönetimine başkent olarak İzmit’i (Nikomedia) seçmiştir. Ayrıca, Kayseri (Caesarea) ve Antakya’da (Suriye eyaletinin merkezi) önemli yönetsel merkezlerdir. Diocletianus, özellikle doğu seferlerine çıktığı zamanlarda, Antakya (Antioch)’da kalmıştır.
Roma Para Birimi Dizgesi “Diocletianus Monetory System”Diocletianus ekonomi, para yönetimini ve malların ederini denetim altında tutmak ve halkın satın alma gücünü korumak ve ekonomik yükünü azaltmak için para birimi yönetiminde yenilikler yapmış olmasına karşın para değeri aşırı düşmüştür.
Sonuçta, Diocletianus, çağının gerisinde kalmış olan “kölelik yönteminin” sürdüğü Roma topraklarında, karaborsa, kıtlık ve ayaklanmaları önlemek de güçlük çekmiştir.
Mal ve Hizmetin Tavan Ederi Buyruğu “Edictum de Pretiis Rerum Venalium”Satıştaki malların ederinin en üst sınırını belirleyen “Diocletianus Buyruğu” ile yaklaşık 1400 mal ve hizmetin tavan ederini belirlenmiş, uymayanlara ağır yaptırımlar konulmuş, bunlar yazıtlar biçiminde antik kentlerin Pazar ve görünür yerlerine konulmuştur.
Diocletianus’in “malın tavan ederi buyruğu”
Ekonominin olağan yasaları yerine, “zora” dayalı “Diocletianus Buyruğu” yöntemi başarılı olamamıştır. Antik Çağ‟ın en detaylı yazıtları olan mal ve hizmetlerin tavan ederini belirleyen “Diokletianus Buyruğu” 301 yılında, öncelikle askerlerin ve halkın satın alma gücünün korunması amacıyla yayınlanmıştır (Fotoğraf 4-6). Bu Diocletianus yasası, Roma topraklarında “kıtlık” çıkmasına, halk ayaklanmasına ve ardışık, karmaşa ve kıyımlara yol açmıştır.
Fotoğraf 4. Mal ve Hizmetin Tavan Ederi Buyruğu “Edictum de Pretiis Rerum Venalium” (Berlin Müzesi) (H.Malay).
Fotoğraf 5. Mal ve Hizmetin Tavan Ederi Buyruğu “Edictum de Pretiis Rerum Venalium” (Yunanistan) (H.Malay).
Fotoğraf 6. Mal ve Hizmetin Tavan Ederi Buyruğu “Edictum de Pretiis Rerum Venalium” (Aizanoi (Çavdarhisar) (H.Malay).
Sonuçlar
Diocletianus 1 Mayıs 305 yılı sonunda kendi kendisini emekli ederek, yönetimi bırakmıştır. Savaşlarda, yönetim erkinin ve Roma topraklarının korunmasında başarılı olan Diocletianus, halkın günlük yaşamını etkileyen mal ve hizmetlerin ederinin aşırı yükselmesi, para değerinin aşırı düşmesi sonucu yüksek “enflasyon” karşısında barılı olamamıştır. Diocletianus, ticaret yollarının güvenliğini sağlamış, halkın gereksinimlerine duyarlık göstermiş, düzenli vergi toplamasına karşın, artan “enflasyon” halkın tepkisine yol açmıştır. Diocletianus reformları ve vergi yönetimi Anadolu’da sonraki dönemleri de etkilemiştir. Diocletianus’in “malın tavan ederi buyruğu” yazıtlar biçiminde, Afrodisias (Karacasu), Aizanoi (Çavdarhisar) (Fotoğraf 6), Stratonikeia (Yağağan) (1709) ve diğer kimi antik kentlerde bulunduğu gibi, Diokletianus’in eğemen olduğu diğer merkezlerde de arkeolojik araştırmalarla bulunması olasıdır. “Lahanaların güzelliği”Diocletianus İmparatorluğu ve yönetim erkini kendi isteği ile bırakmış ve emekli olmuştur.
Diokletianus, Siplit’teki büyük sarayın bahçesinde sebze ve lahana yetiştirmiştir.
Diocletianus, emekli olduktan sonra kendisinin yeniden görev almasını isteyenlere şöyle demiştir:
“- Yetiştirdiğim lahanaların güzelliğini görseniz, geri gelmemi istemezdiniz.”
SON SÖZ: A.H.M. Jones'un dediği gibi;
"Diocletianus'un en büyük başarısı; 21 yıl elinde tutuğu yönetim erkini, gönüllü olarak bırakması ve yaşamının geri kalan yıllarını Split’e yakın köyünde huzur içinde geçirmesidir."
------------------------------------
Kaynaklar
Tenney F. 1876-1939. Economic Survey of Ancient Rome. Baltimore, The Johns Hopkins Press, 1933-40 Çulpan C. Türk Taş Köprüleri (Ortaçağ-Osmanlı Devri Sonu). Cilt 1-2 (359 Resim). Türk Tarih Kurumu. Ankara 1975. O’Connor C. Roman Bridges (Cambridge University Press, Cambridge, 1993). Diocletianus (Diocletian) Kimdir, Hayatı ve Resimleri https://www.msxlabs.org/forum/siyaset-ww/369326-diocletianus-diocletian.html#ixzz6kDQIbA4K Ecclestone C. Blog: The Bridges. Antiochepedia “Musings Upon Ancient Antioch” March 16, 2008. //libaniusredux.blogspot.com/2008/03/bridges.html Sunday, Aslanbaba RH. Agustus (İÖ 27-İS 14) ve Diocletianus (284-305) dönemleri idari, ekonomik ve sosyal reformlarının incelenmesi ve iki dönemin karşılaştırılması. YL Tezi, İU SBE, İstanbul, 2018. Malay H. İmparator Diocletianus’un yüksek enflasyon ile mücadelesi. Sosyal tarih ve Arkeoloji. https://www.hasanmalay.com/index.php/ekonomi/diocletianus