Son haftaların iki büyük yurtiçi gündemleri; işçi grevleri ve gösteriler dalgasıyla elektrik faturaları. Bu iki gündem birbiriyle sınırlı bir neden- sonuç ilişkisiyle bağlı. Sınırlı derken kastımız, yüksek elektrik faturalarının, ayaklanmaların tek nedeni değil; nedenlerinden biri olduğu.
Sosyal demokratlar içerisinde sola yakın olan kadrolar(1), Elektrik Mühendisleri Odası(2), sendikalar, solcu partiler ve gazeteler tek bir ağızdan bağırıyor; "faturalardaki artışın sebebi özelleştirmelerdir!"
Özelleştirme politikasını ve serbest piyasa ekonomisini bu kıskaçtan kurtarmak için canhıraş uğraşanların sığındığı söylem ise tanıdık. Bu yazının yazıldığı sırada (8 Şubat’ta) Deva Partisi’nin kurucularından biri, bu tanıdık söylemi Twitter’da tekrarladı. Partisine yaraşır bir şekilde sorunun kaynağının özelleştirmeler değil, özelleştirmelerdeki usulsüzlükler olduğunu savundu.
Kısaca ‘’ahbap, çavuş kapitalizmi’’ dediğimiz olay. Bu söyleme göre özelleştirmelerde ihaleler şeffaf olmadığında, bir kesim kayırıldığında, rekabet ortadan kalkar ve kayırılarak oligopole dönüşen kesimin de mantık çerçevesinde fiyat ve icraat sunması için bir neden kalmaz.
İleri Kapitalist Ülkelerden Ahbap-Çavuş Kapitalizmi Örnekleri
Bir liberalden bu iddiayı duyduğumda esas konunun kayırma olmadığını açıklamak için yaptığım ilk iş, liberallerin sevdikleri, örnek aldıkları gelişkin kapitalist ülkelerdeki kayırılan şirketlerden örnekler vermek olur. Chevron isimli enerji tekeli, yıllarca zehirli atıklarını Amazonlardaki nehirlere, yerli halkların su kaynaklarına boşalttı(3) ve caydırıcı bir yaptırımla karşılaşmadı. Bal gibi de kayırma…
2010'dan 2019'a kadar, dünyanın en büyük şirketlerinden biri olan Amazon, ortalama bir hemşire veya öğretmenden daha düşük bir oranda vergi ödedi. Aynı dönemde Apple, vergi cennetlerine 250 milyar dolar para kaçırdı. 2020'de, FedEx ve Michaels da dahil olmak üzere ABD’deki en büyük şirketlerden bazıları, hiç vergi ödemedi(4). Cennet belgeleri, Pandora belgeleri veya Panama belgeleri gibi, seçkin milyarderlerin akıl almaz miktarlarda paraları vergi cennetlerine pompaladıklarını ispatlayan belgeler de cabası. Bu şekilde vergiden kaçınmak yasal, fakat sonuçları vergi kaçırmanın sonuçlarıyla benzer. Ülke ekonomilerine ciddi zararlar veriyor ve kesinlikle etik dışı.
Kapitalizmin Altın Yıllarında Kamuculuk Had Safhada
Bu örnekler bazen etkili oluyor, fakat aslında bu örneklere hiç gerek yok. Zira kamuculuğun, devlet müdahaleciliğin serbest piyasaya kıyasla daha fazla refah sağladığının ortaya çıkması, yeni bir şey değil. Kapitalizm en müreffeh ve istikrarlı yıllarını, "Golden Age (Altın Çağ)" denen, kamu müdahalesinin ve serbest piyasaya karşı önlemlerin maksimum düzeyde olduğu yıllarda yaşadı. Bu kamunun etkin olduğu karma ekonomi yılları, kabaca 2. Dünya Savaşı’nın sonu ve 80’li yılların arasına denk geliyor. Bu dönemde devlet şirketleri, toplam sermayenin ve üretimin önemli bir miktarına sahipti. Kamulaştırmalar yapılıyor, devlet özel şirketlerin hisselerine ortak oluyor, kiralar ve vergiler sosyal devlet kurallarına göre düzenleniyordu.
Peki öyleyse bu dönem neden sona erdi? İlk olarak SSCB’nin dağılış semptomları göstermesiyle sermayenin ve onun siyasi temsilcilerinin korkacak bir şeyi kalmadı. Ayrıca Thomas Piketty’ye göre, Dünya savaşlarından ve büyük buhrandan sonra yeniden kuruluş sürecine geç dahil olmuş devletlerin yıllık büyüme oranları, bu yeniden kuruluş sürecine daha önce başlamış ve sosyal devlet modelini kullanan gelişkin kapitalist ülkelerin büyüme oranlarını yakaladı. Oyuna sonradan dahil olan devletlerin onlara yetişmesiyle İngiltere, Fransa, Almanya gibi ülkelerin, altın çağdaki sosyal devlet modeline güveni azaldı.
Oysa yine Piketty’ye göre yeniden kuruluş süreci geç başlayan ülkelerin büyüme oranlarının, nasıl yönetilirse yönetilsinler gelişkin ülkelerin büyüme oranlarını yakalaması kaçınılmazdı. Çünkü sıfırdan yeniden kuruluş süreçlerinde büyümek, belli bir büyüme oranını tutturduktan sonra büyümeyi aynı hızda devam ettirmekten çok daha kolaydır.
Babacan, Günümüz Elektrik Faturalarının Mimarlarından
Bugün enerji üretiminin %80’i, dağıtımının tamamı özel sektörün elinde(5). Bunların tamamı yandaş şirketler mi? Bu noktaya nasıl gelindi?
Deva kurucusu, bugünkü elektrik faturalarının sorumlusunun kayırmacılık olduğunu düşünüyor. Sorunun kayırmacılıkla ilgili değil, özelleştirmenin yapısal sorunu olduğunu, kayırmacılığın en fazla sorunu palazlandıracağını anlatmaya çalıştık, fakat bir süreliğine Deva kurucusunun haklı olduğunu düşünelim.
Bu usulsüz özelleştirmeler kimin tarafından yapıldı? Elektrikte özelleştirmeler 2004’te başlıyor. Elektrik dağıtımının tamamen özelleştirilmesi işi, 2013’te tamamlanıyor(6).
Elektriğin üretiminde de özel sektör ön planda. Devlete ait EÜAŞ’ın 125 santralından 63’ü AKP döneminde özelleştirilmiş durumda. Geriye kalan 62 tanesinin de özelleştirilmesi planlanıyor(7).
Asıl soygun, elektriğin dağıtımı sırasında yapılıyor. Dağıtım şirketlerine elektriği EÜAŞ, kWh başına 31 kuruştan satıyor. Özelleştirilen şirketler ise bu elektriği sanayiye 175,7 kuruşa, ticarethanelere 273,95 kuruşa satıyor. Hane bazında ise kWh sınırı uygulanıyor. 210 kWh'ın altında kalan yurttaşlar 137 kuruş, bunun üzerindekiler ise yüzde 206 kuruşa elektriği satın alıyor(6).
Elektriğin dağıtılmasının tamamen bu soyguncu şirketlere bırakılması işi tamamlandığında Babacan artık ekonomi bakanı değildi, fakat başbakan yardımcısı olarak hükümette etkindi, ve hala daha başbakan Recep Tayyip Erdoğan ve dönemin AKP’sinin politikalarına ortak olduğu yıllardı.
Bu soyguncu şirketler, en büyük gücü Babacan’ın veya ortağı olduğu hükümetin "şeffaf özelleştirmelerinden" aldı.
-------------------------------
1. https://twitter.com/selinsayekboke/status/1490970249193455617
2. https://twitter.com/emoorgtr/status/1491021919033778177
3. https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/feb/08/chevron-amazon-ecuador-steven-donziger-erin-brockovich
4. https://jacobinmag.com/2021/10/global-tax-system-oecd-corporate-tax-rate-avoidance-minimum-pandora-papers-negotiations-capital-multinationals
5. https://haber.sol.org.tr/haber/enerjide-soygunun-arka-plani-uretimin-yuzde-80i-dagitimin-tamami-ozel-sektorde-323891
6. https://bianet.org/bianet/ekonomi/257408-carpan-elektrik-degil-faturayi-kesen-sirketler
7. https://www.birgun.net/haber/gercek-goruldu-376380