Bu gün size Kadife kale eteklerinde bulunan tiyatrodan söz etmek istiyorum:
Şimdi hemen “burası da nere” demeyin? Kadifekale’ye çıkılıp İzmir’in Basmane kısmına bakıldığında o yamaçta görülen devasa alan, anlatacağımız tiyatro.
Ahmet Piriştina döneminde çalışmalar yapılmış Aziz Kocaoğlu döneminde ise bu çalışmalar hızlandırılmış, 3 bine yakın konut kamulaştırılarak alan kazı yapmaya hazır hale getirilmiş.
İşte orası Antik Roma Tiyatrosu ya da kazıyı yapan Doç. Dr.Akın Ersoy’un deyimiyle Smyrna tiyatrosu…
Tabii bitince adı ne olacak, Büyükşehir nasıl bir isim tercihinde bulunacak onu bilmiyoruz.
Ben, dört beş ay önce gördüğümde büyük bölümü ortaya çıkmıştı, merdivenler, basamaklar, ara yollar belirgin olarak görülüyordu.
Ama daha epeyi katedilecek yol var gibi.
Bunu kazıyı yapan Doç.Dr.Akın Ersoy söylüyor.
Nerde söylüyor, İzmir Life Temmuz 2021 sayısındaki söyleşide.
Kazıda hangi aşamada olunduğu sorulduğunda, “…20 bin izleyici kapasiteli tiyatro. 3 katlı sahne binası var. İkinci katını ortaya çıkardık birinci katı bekliyor bizi. Üçte birini bitirdik yani” diyor.
Hocaya şehir efsanesi olarak ağızdan ağıza dolaşan bu yapıların tünellerle Agora’ya bağlandığı konusu da sorulmuş.
Verilen cevapta, Romalılar döneminde şehrin su ihtiyacı su kanalları yapılarak sağlandığı için ve bu kanalların üst çıkışlarına bacalar konulduğu için şimdi görenler bunu şehrin altında pek çok tünelin geçtiğine yoruyor. Oysa onlar tünel değil, su kanallarıdır.
16 metre uzunluğunda ve 3,5 metre genişliğinde olan su kanallarından birini kazılar esnasında bulduklarını da ekliyor, Hoca.
Peki, tiyatro tam anlamıyla ne zaman ortaya çıkacak?
Hoca, bu tempoda giderse 2-3 yıl içinde bu alanın hizmete gireceğinden söz ediyor.
Bu çalışmanın bitimiyle İzmir’deki turizmin canlanacağına kuşku yok.
Selçuk/Efes’ te sahnelenen büyük gösterilerin artık orya gitmeden bu alanda yapılması söz konusu olacaktır. Bunun da İzmir’e sayısız yararının olacağı muhakkaktır.
Bir başka yararı da Basmane semtine olacaktır: Bu sayede bu semt yeniden biçimlenecek, sanat gösterilerinin doğasına uygun olarak yeme içme mekânları, hediyelik eşya satış noktaları, konaklama alanları gibi daha pek çok ticari ve sanatsal uğraş devreye girecek, semtin dönüşümü gerçekleşecektir böylece.
Dileyelim bu yapı bir an önce bitirilsin!
***
BATI ANADOLU’DA ANTİK TİYATROLAR…
Hazır söz tiyatrodan açılmışken Ege bölgesi ve onun hinterlandında bulunan antik tiyatroları da gözden geçirebiliriz:
Bu tiyatroları Konak Belediyesi’nin çıkardığı KNK dergisi İlkbahar sayısında Serdar Çelenk incelemiş.
Çelenk, bütün kaynaklarda söylendiği gibi tiyatronun temel ögeleri ‘taklit’, ‘eylem’ ve ‘Topluca’ katılımın Romalıların ve Yunanlıların yaptığı kutsal doğa törenlerinde görüldüğünün altını çiziyor.
Dionisos Şenliklerinde olanlar tiyatronun alt yapısını hazırlayan en iyi örneklerinden biridir.
Gösterilerin çoğalması giderek binaların yapımını da hızlandırıyor.
Çünkü yapılan iş bir gösteri sonuç itibariyle ve dolayısıyla izleyicinin içinde yer alacağı mekânları gerekli kılıyor.
Ve giderek ilk tiyatro binaları ortaya çıkmaya başlıyor; bir koro ve koronun bulunduğu dairesel sahne.
Ve sahnenin etrafında biriken seyirciler.
Giderek seyircilerle oyuncular arasına orkestra denen bir boşluk giriyor. Bu gün de senfoni binalarında görülen ve adına orkestra çukuru denen uygulamalar.
Çelenk, Roma dönemi tiyatro binalarının görkemli, buna karşın Yunan tiyatro binalarının açık alan gösteri binalarından dönüştürme olduğundan söz ediyor.
Roma döneminde tiyatro alanı aynı zamanda gladyatörlerin dövüş yaptığı bir yerdir bu nenle geniş ve görkemlidir.
Yunan tiyatroları ise dinsel şölenlerin de yapıldığı bir yer olması nedeniyle daha alçak gönüllü yapılardır.
TİYATRO VE DEMOKRASİ
Tiyatro ile demokrasi arasında acaba bir bağ var mıdır?
Her halde olsa gerektir.
Tiyatronun; halkın sesi, eleştirisi, isyanı olduğu ve bunu direk insanların gözünün içine bakarak dile getirdiği göz önünde tutulursa, bu niteleme yapılabilir.
Çelenk te böyle diyor; Ege’de Yunanistan ve İtalya’nın toplamından çok tiyatronun olmasını tiyatronun demokrasi ile olan ilişkisine bağlıyor haklı olarak.
Demokrasinin olmadığı bir ortamda tiyatronun da olmayacağını, İzmir’in demokrasi ile olan ilişkisinde tiyatrolarla olan ilişkisinin payının olabileceğinin altını çiziyor.
PEKİ, NERELERDE TİYATRO VAR?
İzmir Smyrna Tiyatrosu.
Yukarıda kazı çalışmalarını anlattığımız tiyatro. Birkaç yıl sonra devreye gireceğini ümit edelim.
PERGAMON
Bergama’da Helenistik dönemde yapılmış. Bergama Akropol’ü yanında Athena tapınağı altında Zeus’a komşu. 6-7 bin kişilik bir tiyatro.
TEOS- SEFERİHİSAR
Seferihisar Sığacık limanından 2 kilometre Ekmeksiz Plajı yönünde gittiğinizde dağın yamacında Dionysos Tapınağı’nı görürüsünüz. Teos Tiyatrosu işte bu tapınağın yakınındaki yamaçta bulunmaktadır.
Teos şehri, Antik dönem 12 İyon kentinden biridir ve Dionysos kültürü açısından da önemlidir. Tiyatro kadar önemi burada oyuncuların örgütlü olmasıdır aynı zamanda.
Hatta burada M.Ö 3. Yüz yılda Dionysos Oyuncular Birliği’nin kurulduğu kaynaklarda belirtiliyor. Bu gün olduğu gibi bu oyuncuların o dönem yönetime muhalefet etmeleri de ayrıca belirtiliyor ve bu nedenle Efes’e sürüldükleri söyleniyor.
SELÇUK- EFES
Dünyadaki yarım daire büyüklüğünde olan tiyatroların en büyüğüdür. M.S 2. Yüz yılda Efes’ te 2 yüz elli bin kişinin yaşadığı kayıtlarda yazıyor. Tiyatro ise 25 bin kişilik. Helenistik dönemde bu yapı hem tiyatro hem de dövüş alanı olarak kullanılmıştır.
ERYTHRA- ÇEŞME.
Çeşme Ildırı Mahallesinde Erythra Antik Kenti adını kırmızı kelimesinden alıyor. Roma Döneminde buradaki kaliteli şarap üretiminin olduğu biliniyor. Antik tiyatro, Prof. Dr.Ekrem Akurgal başkanlığındaki kazı ekibince ortaya çıkarılmış.
METROPOLİS – TORBALI
Helenistik dönem tiyatrolarından biri olan Metropolis, kayaya oyularak oluşturulmuştur. Seyirci kapasitesi 4 bindir.
NATİON- AHMETBEYLİ
Nation kenti bu gün Ahmetbeyli Köyü’nün sınırları içindedir. Yakınında Claros Apollon Tapınağı bulunmaktadır. Ahmetbeyli’den Kuşadası yönüne dönüldüğünde sağ tarafta yamaçta tiyatronun duvarları görülebilir.
NYSA- SULTANHİSAR.
Dionysos kültürü için önemli yerlerden biri de Nysa’dır. Burada yer alan tiyatro Mö.1. Yüz Yılda yapılmıştır. Tiyatro 12 bin kişiliktir.
PRİENE – SÖKE
Helenistik dönem yapılarından biridir. Yapıldığı dönemde kentin nüfusu 5 bin olmasına karşın tiyatro 6 bin beş yüz kişilik kapasitelidir.
MİLETOS- SÖKE
Milettos, felsefenin doğduğu kent olarak bilinir. Ünlü filozof; Thales, Anaksimenes, Anaksimandros Miletosludur. Kentin o dönem nüfusu 150 bin, tiyatronun seyirci kapasitesi ise 15 bindir.
LAODİKYA- DENİZLİ
Laodikya kenti o dönem de tekstil, boya gibi üretimlere ev sahipliği yapmıştır. Bu kentte iki tiyatronun olduğu biliniyor. Bunlarda biri Batı Helenistik tiyatro 12 bin kişiliktir. Restorasyon çalışmaları Prof.Dr. Celal Şimşek tarafından yapılmakta olup, 2021 yılında hizmete girmesi beklenmektedir.
HİERAPOLİS- PAMUKKALE
Hierapolis, dönemin sağlık merkezlerinden biri olmuştur. 10 bin kişilik seyirci kapasitesi olan bir tiyatroya sahiptir. Antik dönemde bu tiyatroda Dionysos Şenlikleri, sportif yarışlar ile gladyatör dövüşleri gerçekleştirlmiştir.
AFRODİSYAS- KARACUSU
Afrodisias Tiyatrosu, Akropol Tepesi adı verilen höyüğün doğu kısmı oyularak yapılmıştır. Tiyatronun bir bölümü Bizans döneminde kale yapımı için sökülmüştür. Tiyatronun mimari açıdan da farklılığı, sahne kısmının üç katlı olmasıdır. 7 bin kişilik seyirci kapasitesi olan tiyatro beyaz mermerden inşaa edilmiştir.
***
Başta Konak Belediyesi’ne sonra İzmir Life dergisinden Serdar Çelenk’e teşekkür ediyoruz.
Çelenk’in dediği gibi Ege’nin kadim kültürü anlatmakla bitmez. Biz bir bölümünü meraklısı için anlattık. Umarız yararlı olur.